در فضای رقابت میان کشورها، همواره نقاطی برای توافق و همکاری وجود دارد. رابطه ایران و عربستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در میان گسل های منازعه، برای ایران و عربستان نیز نقاطی برای تعریف همکاری و منافع مشترک وجود دارد.
نویسنده: عباس اصلانی
عادی سازی روابط تهران و ریاض، با وجود چند دهه تنش در روابط ایران و عربستان، گمانه زنی های جدیدی درباره چشم انداز روابط دو کشور ایجاد کرده است. به رغم وجود پرونده های متعدد اختلاف برانگیز میان ایران و عربستان، بیم و امیدهای زیادی درباره نتایج آغاز دوباره روابط تهران و ریاض و آثار و پیامدهای منطقه ای آن وجود دارد. اما با شرایط موجود به نظر می رسد پیشران های موثر بر بهبود فضای همکاری بین ایران و عربستان و حل مسائل منطقه ای، قوی تر از عدم قطعیت-های موجود در این رابطه است.
ایران و عربستان دو قدرت منطقه ای هستند که جهت گیری بین المللی آنها می تواند نقش مهمی در ژئوپلتیک خاورمیانه، صلح و ثبات منطقه ای ایفا کرده و به تبع آن و به واسطه تغییرات منطقه ای بر ژئوپلتیک جهانی نیز موثر شوند.
آینده پیش رو
با توجه به فراز و فرودهای زیاد در تاریخ روابط ایران و عربستان، درباره پیش بینی آینده روابط همچنان باید با احتیاط برخورد کرد. به ویژه اینکه با وجود اراده شکل گرفته در تهران و ریاض برای عادی سازی روابط، احتمال دخالت بازیگران و عوامل منفی دیگر منتفی نیست. در دهه های گذشته آمریکا و اسرائیل از تشدید یا تخریب روابط ایران و عربستان بیشترین بهره برداری را کرده اند. در همین حال یکی از سناریوهای پیش رو در منطقه، تحولات غیرقابل پیش بینی ناشی از تاثیر سیاست های جدید خاورمیانه ای ایالات متحده برای حفظ موقعیت سنتی خود در منطقه، و همچنین سیاست های جدید منطقه ای اسرائیل به عنوان بازیگر بی قرار منطقه است.
با این حال در چشم اندازی محافظه کارانه نیز، محتمل ترین سناریوی پیش رو برای روابط ایران و عربستان گشوده شدن فصل تازه از روابط دو کشور است که حداقل می تواند منجر به فروکش کردن دست کم نسبی تنش ها در منطقه با رویکردی عملگرایانه شود.
زمینه های بهبود مناسبات
یک اصل ثابت شده در روابط بین الملل و ارتباطات که زمینه نظریه های کارکردگرایی و همگرایی شده، این است که ایجاد همگرایی نمادین، به شکل گیری انگیزه ها و معانی مشترک، و در نتیجه تکامل اشکال همکاری و شیوه های همگرایی و روابط پویا منجر می شود. حتی اگر در مرحله نخست این همگرایی به نظر خیلی فانتزی برسد، این اصل می تواند در روابط ایران و عربستان نیز به آزمون گذاشته شود. به ویژه اینکه عاملی به نام چین نیز وجود دارد که در تحرکات اخیر نشان می دهد انگیزه جدی در بهبود مناسبات ایران و عربستان به عنوان شرکای منطقه ای خود دارد.
بهبود روابط ایران و عربستان تابع گام های مرحله ای و تدریجی است. اولین گام و مهمترین مرحله، عدم دخالت در امور داخلی و کاهش شاخص های خصمانه در مواضع و رویکردها است. این موضوع یکی از مفاد بیانیه امضا شده میان تهران و ریاض است.
ایران و عربستان دو قدرت مهم منطقه ای هستند که حوزه نفوذ گسترده و متحدان غیرقابل انفصال در منطقه دارند. چند دهه تنش در روابط تهران و ریاض مرزبندی حوزه های نفوذ دو کشور را از بین نبرده است. پذیرفتن این واقعیت، اولین گام در مفاهمه برای پرهیز از تقابل بیشتر و توجه به نقاط و حوزه های همکاری است.
در همین حال تاکید بیشتر بر ارزش های اسلامی، صلح و ثبات منطقه ای و مخالفت با پروژه های تجزیه طلبانه در منطقه می تواند به اعتمادسازی دوباره میان ایران و عربستان منجر شود.
ابعاد همکاری های احتمالی
در فضای رقابت میان کشورها، همواره نقاطی برای توافق و همکاری وجود دارد. رابطه ایران و عربستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در میان گسل های منازعه، برای ایران و عربستان نیز نقاطی برای تعریف همکاری و منافع مشترک وجود دارد.
در سطح منطقه ای، هزینه های قطبیت در منطقه خاورمیانه هر دو کشور را متضرر می کند. یکی از مهمترین و فوری ترین زمینه های همکاری بهره گیری از وزن سیاسی دو کشور برای حل و فصل تعارضات موجود است. هموار شدن زمینه های مذاکرات صلح در یمن، کاهش تنش‌های سیاسی در عراق و لبنان، هموارتر شدن راه بازگشت سوریه به جمع کشورهای عربی، کاهش تنش نظامی در خلیج فارس از جمله تعارضاتی هستند که با بهبود فضای گفتگو و اعتمادسازی میان ایران و عربستان در دسترس هستند.
در سطح دوجانبه، ایران و عربستان برای همکاری های دو جانبه نیز می توانند برنامه ریزی مشترک داشته باشند. تشکیل کمیسیون یا شوراهای همکاری در سطوح مختلف، گروه های دوستی از جمله گروه دوستی پارلمانی و اتاق مشترک بازرگانی می تواند به آغاز همکاری ها کمک کند. تسهیل همکاری های علمی و دانشگاهی، گردشگری، ارائه خدمات فنی مهندسی، تسهیل روابط بازرگانی میان بخش های خصوصی و سرمایه گذاری های مشترک دولتی و خصوصی از جمله اشکال اولیه همکاری می توانند باشند.
همکاری در کلیه فعالیت‌های اقتصادی از جمله صنایع، معادن، نفت، پتروشیمی،کشاورزی، دام، بهداشت، حمل و نقل، ارتباطات، مسکن و‌شهرسازی و خدمات فنی و مهندسی، در موافقت‌نامه عمومی همکاری‌های اقتصادی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، فنی، علمی، فرهنگی، ورزشی و جوانان ۱۳۷۷ نیز مورد موافقت دو طرف قرار گرفته اند. این توافق ها در سند بازآفرینی روابط تهران و ریاض در مارس ۲۰۲۳ مورد تاکید قرار گرفته است.
توسعه همکاری های امنیتی با فراهم کردن زمینه اجرای توافق راهبردی امنیتی ایران و عربستان در ۱۳۸۰ نیز از دیگر گام ها برای گذار از الگوی تقابل به الگوی تعامل میان دو کشور است. در این توافقنامه به موضوعات همکاری میان دو کشور در زمینه های تبادل اطلاعات امنیتی، مبارزه با جرائم سازمان یافته، تروریسم بین المللی، مبارزه با جرائم اقتصادی از طریق مقابله با پولشویی پرداخته شده است. این همکاری ها همچنین شامل مبارزه با قاچاق اسلحه، کالا، قاچاق آثار تاریخی و میراث فرهنگی، جعل اسناد دولتی، مبارزه با قاچاق مواد مخدر، تسهیل در حمل و نقل شهروندان دو کشور، بهره بردن از تجارب امنیتی و آموزش ماموران امنیتی بسط داده شده است.
همکاری های چندجانبه؛ یکی دیگر از ابعاد همکاری های ایران و عربستان می تواند همکاری در چارچوب توافق های چند جانبه و سازمان های مشترک باشد. همکاری های ایران و عربستان در زمینه حمل و نقل می تواند یکی از اشکال جدید کریدور شمال به جنوب باشد که بازار هدف آن جنوب آسیا و همچنین بازار بزرگ قاره آفریقا است. به نظر می رسد چین نیز به وزن ژئوپلتیک ایران و عربستان برای پیشبرد برنامه های منطقه ای و اقتصادی خود توجه ویژه دارد. عضویت همزمان ایران و عربستان در سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند-جاده چین نیز می تواند پتانسیل موجود در همکاری های حمل و نقل در روابط ایران و عربستان را تقویت کند.
