به فاصله کوتاهی پس از افتتاح سفارت اسرائیل در عشق آباد، قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور سابق و رئیس شورای مصلحت خلق ترکمنستان به ایران سفر کرد. در جریان این سفر ۵ سند همکاری در زمینه‌های مختلف شامل ترانزیت و کریدورهای بین المللی، گاز، برق، تجارت و سرمایه‌گذاری بین دو کشور به امضا رسید. در واقع به نظر می رسد ایران در پاسخ به سیاست پیرامونی اسرائیل برای محاصره و تخریب روابط ایران با همسایگان، از دیپلماسی شبکه ای شامل دیپلماسی اقتصادی بهره می برد. استراتژی پیوندهای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک با همسایگان بخشی از سیاست همسایگی ایران است.
ترکمنستان در کریدور شمال-جنوب
راهبرد ایران در رابطه اقتصادی با ترکمنستان، بهره بردن از موقعیت مکمل بودن ژئوپلتیکی دو کشور، تامین نیازهای تجاری و فنی ترکمنستان است. بررسی اسناد اقتصادی ترکمنستان نشان می دهد عشق آباد نیز برای تحقق برنامه های ژئوپلتیکی به ایران توجه دارد. بین ایران و ترکمنستان یک موافقتنامه ایجاد کریدور حمل‌ونقل و ترانزیتی بین‌المللی موسوم به موافقتنامه عشق‌آباد وجود دارد. عمان و جمهوری ازبکستان از اعضای دیگر این موافقتنامه مصوب ۲۰۱۱ هستند. این موافقتنامه بخشی از موافقتنامه های کریدور شمال-جنوب محسوب می شود.
ترکمنستان در کنفرانس «کریدورهای حمل‌ونقل و ترانزیتی بین‌المللی: اتصال و توسعه» که جولای ۲۰۲۲ در عشق‌آباد برگزار شد، پیشنهاد ایجاد دو مسیر بین‌المللی ترانزیت کالا در چهارچوب کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو ۲ شامل «کریدور قزاقستان، ازبکستان، ایران» و دیگری «تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، ترکیه» را ارائه کرد که هر دو مسیر از ایران می‌گذرد. ایران یکی از نزدیک‌ترین مسیرهای دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد، جنوب آسیا و حاشیه خلیج‌فارس است. این در حالی است که یکی از ۶ کریدور اصلی طرح کمربند – جاده چین، کریدور چین – آسیای مرکزی و غرب آسیا از ترکمنستان عبور می کند. بندر ترکمن‌باشی یکی از زیرساخت‌های ترکمنستان است که عشق آباد تمایل دارد موقعیت آن را در کریدورهای بین المللی ارتقا دهد.
ترکمنستان دارای چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف‌آباد، باج‌گیران و اینچه‌برون با ایران است. خط آهن اترک – برکت – گرگان [۱]، یکی از در دسترس ترین مسیرهای فعال برای همکاری های دو کشور در حوزه حمل‌ونقل است. بنادر امیرآباد و انزلی نیز از جمله گذرگاههای دریایی فعال میان ایران و ترکمنستان هستند. در همین حال ایران و ترکمنستان تلاش دارند با ارائه ابتکارهای جدید برای تکمیل سیستم حمل و نقل بین دو کشور، بخشی از پیوندهای ژئواکونومیک منطقه ای و بین المللی باشند.
بخش حمل‌ونقل یکی از برنامه‌های اولویت‌دار ترکمنستان است. عشق‌آباد از طریق گفتگوهای دوجانبه و چندجانبه بین‌المللی و منطقه‌ای از یک سو با چین و از سوی دیگر با ترکیه برنامه توسعه حمل‌ونقل و ترانزیت را دنبال میکند. مطابق برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی ترکمنستان[۲]، مدرنیزه نمودن و تنوع سیستم حمل‌ونقل چندوجهی در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. این زیرساخت‌ها شامل از انواع جاده‌ای، ریلی، هوائی و دریایی است که جایگاه ترکمنستان را در کریدورهای بین‌المللی مانند کریدور شمال-جنوب، کریدور لاجورد، کریدور شرق – غرب، تراسیکا (شامل سیستم حمل‌ونقل ترکیبی در منطقه آسیای مرکزی، قفقاز و اروپای شرقی) و ارتباط بین دریای سیاه و دریای خزر افزایش می دهد.
بهره‌برداری از بندر بین‌المللی ترکمن‌باشی در سواحل خزر، ساخت خط راه‌آهن قزاقستان – ترکمنستان – ایران، ساخت خط‌آهن آتامراد – امام نظر ( ترکمنستان) – آکینه – آندخوی[۳] (افغانستان)، پیگیری راه‌آهن بین‌المللی آسیا، احداث پلهای ریلی و دریایی بر روی لوله آمودریا[۴]، احداث فرودگاه‌های بین‌المللی در عشق‌آباد، ترکمن‌باشی، ترکمن‌آباد و مرو از اهداف استراتژیک ارتقای جایگاه ترکمنستان در کریدورهای منطقه‌ای و بین‌المللی است.
روسیه نیز در حال رایزنی با ترکمنستان برای پیوند مستقیم با این کشور از طریق دریای خزر است. این مسیر نیز می تواند یکی دیگر از کانال های کریدور شمال – جنوب شود.
افزایش حجم روابط بازرگانی و تجاری
ترکمنستان از نظر بازار مصرف برای بخش‌هایی از اقتصاد ایران دارای اهمیت است. بازارچه محلی اینچه‌برون در شمال شرق شهرستان گنبد، یکی از مهمترین کانال های صادرات مواد غذایی و کالاهای مصرفی ایران به ترکمنستان است. ایران به دنبال توسعه زیرساخت های این بازارها، تسهیل مکانیزم و تضمین مبادلات مالی بازرگانان ایرانی و ترکمنستان است. بازارچه های مرزی ایران، میتواند به ارتقای جایگاه ایران در میان رقبای تجاری فرامنطقه ای چون چین و ترکیه کمک کند.
در سال ۲۰۲۱ حجم صادرات ترکمنستان به ایران حدود ۳۳.۳ میلیون دلار و صادرات ایران به ترکمنستان حدود ۳۳۵ میلیون دلار تخمین زده شده که بر اساس گزارش گمرک ایران نسبت به سال قبل ۱۱ درصد رشد داشته است. [۵]
تعامل و رقابت در حوزه انرژی
در جریان سفر قربانقلی بردی محمداف به تهران قرارداد صادرات روزانه ۱۰ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان به ایران امضا شد.[۶] با وجود روی میز بودن پروژه‌های خطوط لوله تاپی و ترانس کاسپین[۷] و همچنین تمایل این کشور به تنوع‌بخشی به مقاصد صادرات گاز خود، ایران همچنان یکی از در دسترس ترین و به‌صرفه ترین گزینه‌های ترکمنستان برای سوآپ یا انتقال گاز ترکمنستان است. این شرایط همکاری در تولید و صادرات برق نیز برقرار است. ترکمنستان میتواند از طریق ایران به دیگر بازارهایی نظیر ترکیه، هند و پاکستان گاز صادر کند.
رقابت با ابتکارهای چینی و ترکیه ای
چین و ترکیه به دلیل نفوذ و پتانسیلهای سیاسی و اقتصادی برای حمایت از برنامه های ژئواکونومیک ترکمنستان، رقیب ایران در رابطه با عشق آباد محسوب می شوند. بااین‌حال روابط ایران و ترکمنستان در استراتژی سیاسی – اقتصادی تهران و عشق آباد جایگاه مهمی دارد.
ترکیه برای تبدیل‌شدن به هاب گاز طبیعی و مسیر عرضه جایگزین به اتحادیه اروپا تلاش میکند و خط لوله ترانس کاسپین برای پیوند ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به ترکیه و انتقال انرژی این کشورها به اروپا است.[۸] ترکمنستان و جمهوری آذربایجان در ژانویه ۲۰۲۱ میلادی، تفاهم‌نامه‌ای را در مورد توسعه مشترک میدان دوستلوک[۹] در حوزه خزر امضا کردند. این توافق پیش درآمدی برای احداث خط (خطوط) لوله ترانس کاسپین و اتصال تولیدات هیدروکربنی ترکمنستان از مسیر جمهوری آذربایجان و ترکیه به بازارهای اروپایی و غربی محسوب می‌شود. [۱۰]
ایران از طریق توافق سوآپ به دنبال کم ارزش ساختن ایده های خطوط لوله تاپی (خط لوله انتقال گاز ترکمنستان – افغانـستان – پاکـستان – هنـد) و لوله ترانس کاسپین (ترکمنستان-جمهوری آذربایجان-ترکیه) است.
تلاش ایران و روسیه برای پیوند بیشتر ترکمنستان به کریدور شمال-جنوب نیز بی ارتباط به ابتکار کمربند-جاده چین و کریدور لاجورد (افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه) نیست.
[۱] . Atrak-Barakat-Gorgan
[2] the National Program for the Socio-Economic Development of Turkmenistan
[3] Akina – Andkhoy
[4] Amu Darya River Pipeline Bridge
[5] https://irica.ir/news/2264053/2264053.htm
[6] https://www.tasnimnews.com/en/news/2023/05/31/2904292/iran-turkmenistan-to-ink-a-deal-for-gas-imports-soon-oil-minister
[7] Trans-Caspian
[8] https://eurasianet.org/turkmenistan-smashing-time
[9] Dostuk
[10] https://www.iess.ir/fa/note/2558/
