ازبکستان برای ایران، بخشی از فلات تمدن باستانی ایرانی، جغرافیای فرهنگی با تمام مزیت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی محسوب می شود. در مقابل، ازبکستان، ایران را به عنوان مسیر ترانزیت خود به آبهای آزاد می بیند.
در راستای الگوی سیاست همسایگی و راهبرد بلندمدت ژئواکونومیک ایران، توسعه مناسبات ایران و ازبکستان می‌تواند در بسیاری از معادلات ژئوپلتیک و ژئواکونومیک حائز اهمیت باشد. از ازبکستان به دلیل همسایگی با هر چهار کشور دیگر آسیای مرکزی یعنی قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ترکمنستان، به عنوان قلب آسیای مرکزی یاد می شود. به همین دلیل نیز ازبکستان قادر است در پروژه های ترانزیتی و کریدورهای ارتباطی نظیر «کمربند-جاده» (طرح راه ابریشم چین)، کریدور شمال – جنوب (ایران-روسیه) ، کریدور میانی (ترکیه) و سایر طرح ها مانند پروژه ترانزیتی افغانستان – ایران – ازبکستان از طریق بندر چابهار، نقش فعال داشته باشد. این موقعیت، ازبکستان را به کشوری جذاب در آسیای مرکزی برای ایران تبدیل کرده است. در مقابل انحصار ازبکستان در خشکی، تاشکند را ملزم می کند برای ایران نقش مهمی در محاسبات ژئوپلتیک و ژئواکونومیک خود قائل باشد. از نگاه کارشناسان ایرانی، ژئواکونومی حوزه ای است که می‌تواند روابط تهران و تاشکند را به سطح راهبردی ارتقا دهد.
ظرفیت ژئواکونومیک در روابط ایران-ازبکستان
در بحبوحه رقابت های ژئوپلتیک در جهان، ایران و ازبکستان نیز می توانند از ظرفیت های ژئواکونومیک برای اهداف ملی، منطقه ای و بین المللی بهره مند شوند. ازبکستان برای ایران، بخشی از فلات تمدن باستانی ایرانی، جغرافیای فرهنگی با تمام مزیت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی محسوب می شود. در مقابل، ازبکستان، ایران را به عنوان مسیر ترانزیت خود به آبهای آزاد می بیند. بر اساس موافقتنامه عشق آباد ۲۰۱۱ ، مسیر ازبکستان-ترکمنستان-ایران یکی از کانال های دسترسی ازبکستان به آبهای آزاد است. این دالان بخشی از کریدور شمال-جنوب محسوب می شود. تهران نسبت به اجرای حمل و نقل بین‌المللی بر اساس موافقتنامه ایران- ازبکستان-افغانستان در سال ۲۰۰۳ نیز ابراز تمایل می کند. در بیست و ششمین مجمع اقتصادی سالانه در سن پترزبورگ روسیه که ۱۴ تا ۱۷ ژوئن برگزار شد یک توافق ۴ جانبه میان ایران، ازبکستان، ترکمنستان، روسیه نیز در خصوص مسیر ترانزیت، سوخت استاندارد، راه و دریا به امضا رسید. این توافق را نیز می توان در ادامه تلاش ها برای فعال کردن کریدور شمال-جنوب ارزیابی کرد.
پیشرفت های اخیر در روابط تهران-تاشکند
سفر شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان به ایران در ۲۸ خرداد را می توان نقطه عطفی در روابط تهران-تاشکند محسوب کرد. این سفر منجر به امضای ۱۰ سند همکاری میان دو کشور شد. این اسناد شامل توافق‌نامه تجارت ترجیحی، همکاری در حوزه حمل و نقل و ترانزیت، همکاری دارویی، برنامه همکاری در زمینه‌های استاندارد و بیمه، تفاهمنامه ایجاد مناطق آزاد مشترک، برنامه های اجرایی همکاری در حوزه فناوری، نوآوری و کشاورزی بود. به باور ناظران، امضای اسناد همکاری دوجانبه بین دو کشور، پیوند جدیدی بین ایران با قلب آسیای مرکزی ایجاد می کند.
تهران و تاشکند در تلاش هستند سطح روابط اقتصادی دو کشور را افزایش دهند. در حال حاضر هدف اولیه توسعه روابط تجاری ایران و ازبکستان از ۴۰۰ میلیون دلار تجارت فعلی به ۱ میلیارد دلار است. دو کشور چشم انداز ۳ میلیارد دلار را نیز قابل تحقق می دانند. ایران و ازبکستان از مکانیزم های دو جانبه چون موافقتنامه تجارت ترجیحی، تفاهم نامه های ترانزیتی، مبادلات پولی و مالی و مکانیزم های چندجانبه همچون سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و سازمان همکاری شانگهای، برای تحقق این هدف برخوردار هستند.
نقش عوامل سیاسی در روابط تهران-تاشکند
سفر شوکت میرضیایف به تهران، اولین سفر رئیس جمهور کنونی ازبکستان به ایران بود. آخرین بار در سال ۲۰۰۳ اسلام کریموف رئیس جمهور پیشین ازبکستان به ایران سفر کرد. در گذشته، غرب نقش منفی در روابط ازبکستان با کشورهایی چون ایران و روسیه ایفا می کرد. اما تعدیل روابط تاشکند با آمریکا از سال ۲۰۰۵ رفته رفته منجر به تعدیل سیاست ازبکستان نسبت به ایران نیز شد. بلندپروازی ازبکستان برای کسب جایگاه قدرت منطقهای نیز در سیاست خارجی همکاری جویانه تاشکند با تهران و سایر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای نیز موثر است.
بر اساس رفتارشناسی ازبکستان، هنوز هم می توان آثار اسلام کریموف اولین رئیس جمهوری ازبکستان در سیاست خارجی و سیاست منطقه ای ازبکستان را مشاهده کرد. این کشور در حوزه سیاسی، نظامی و اقتصادی، یک سیاست جاه طلبانه و تعامل گرا با شرق و غرب را در پیش گرفته است.
تا دهه اخیر، ازبکستان با سیاست خارجی متغیر شناخته می شد. ازبکستان بطور مستمر در حال جا بـه جـا شـدن میان قدرتهای شرقی و غربی بود. بدین ترتیب روس ها نیز به ازبکستان به چشم یک شریک و متحد غیـر قابـل اطمینان می نگرند که با اتخاذ رویکردهای واگرایانه، موجب تـضعیف انـسجام همکـاری هـای مشترک منطقه ای به ویژه از نوع روس محور می شود. با این حال تلاش مسکو برای توسعه روابط با تاشکند و نقش مسلط بر آسیای مرکزی ادامه دارد.
در راستای تلاش ازبکستان برای ایفای نقش فرادستی نسبت به سایر کشورهای آسیای مرکزی، پیش بینی می شود در آینده نیز ازبکستان به تعادل منافع خود در روابط با دو شریک اصلی اقتصادی خود، روسیه و چین از یک سو و غرب از سوی دیگر ادامه دهد. روابط ازبکستان با ترکیه نیز برای تاشکند حائز توجه است. ترکیه برای ازبکستان به عنوان یک شریک سیاسی و اقتصادی مهم محسوب می شود. ترکیه به عنوان یکی از مسیرهای ترانزیتی برای صادرات کالاهای ازبکستان به اروپا مهم است. ازبکستان نیز برای ترکیه به عنوان بازار بالقوه فروش کالاهای تجاری و دسترسی به شرق اهمیت دارد.
عوامل دیگری که در سیاست منطقه ای ازبکستان موثر هستند، اختلافات مرزی با تاجیکستان و قرقیزستان و دغدغه های امنیتی است. این در حالی است که ازبکستان به عنوان پر جمعیت ترین کشور آسیای مرکزی (تقریباً با ۳۶ میلیون نفر)، نسبت به کشورهای همسایه خود در آسیای مرکزی از ارتش بزرگ و قدرتمند به لحاظ آمادگی رزمی و تجهیزات برخوردار است.
نقش عوامل فرهنگی در روابط ایران و ازبکستان
یکی از ارکان سیاست همسایگی ایران، توجه به جغرافیای فرهنگی است. ایران و ازبکستان جزء کشورهایی هستند که دارای اشتراکات تاریخی و فرهنگی زیادی هستند. سمرقند و بخارا که در ادبیات کهن و افسانه های فارسی مشهور هستند، همچنان دو شهر فارسی زبان ازبکستان شناخته می شوند که از لحاظ فرهنگی به فرهنگ و تمدن ایرانی تمایل زیادی دارند. نتیجه یک افکارسنجی در ازبکستان نشان میدهد از بهار ۲۰۱۷ تا پاییز ۲۰۲۱ ، حداقل ۳۰ تا ۴۴ درصد مصاحبه شوندگان ازبک اعلام کرده اند نسبت به ایران نظر مطلوب یا بسیار مطلوب دارند. این در حالی است که حداقل بین ۲۲ تا ۵۲ درصد نیز اعلام کردند قادر به ارائه هیچ تصویر مثبت یا منفی از ایران نیستند.
