در حالی که از نگاه آمریکایی ها، چینی ها با ادامه واردات نفت از ایران، ناجی ایران در برابر تحریم های غربی محسوب می شوند، از نگاه منتقدان ایرانی، تخفیف های ویژه نفتی ایران به چین، تاراج منابع ملی محسوب می شود. در این رابطه آمارهای متفاوتی از نرخ صادرات و تخفیف نفتی ایران به چین منتشر می شود.
بر اساس جدیدترین گزارش پایگاه اطلاعات انرژی کپلر، صادرات نفت ایران به چین، امسال به یک میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرده است. گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی نیز گزارش کپلر مبنی بر افزایش صادرات روزانه نفت ایران به چین در سال جاری به یک میلیون بشکه را تایید می‌کند.
بر اساس این گزارش، به رغم نوسانی که در صادرات نفت ایران به چین در سال های گذشته وجود داشته، در سال جاری میزان صادرات نفت ایران به چین افزایش قابل توجهی یافته است. برخی داده ها نشان می دهند صادرات ایران به چین در سال گذشته نزدیک ۸۰۰ هزار بشکه در روز بوده است.
واردات نفت چین از ایران قبل از تحریم ها حدود ۱۱ درصد از کل واردات نفت چین را تشکیل می داد. اما اکنون با افزایش صادرات سایر کشورها چون روسیه و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به چین، سهم ایران از بازار نفت چین کاهش یافته است. این در حالی است که ایران بخشی از نفت خود را با نام کشورهای دیگر صادر می کند.
چرایی تخفیف به چین
رسانه ها و کارشناسانی که بازار انرژی را رصد می کنند مدعی هستند چین نفت ایران را با تخفیف هایی که بعضا قابل توجه عنوان می شود، خریداری می کند. بر اساس این آمارها میزان تخفیف اخیر ایران به چین از ۱۲ تا ۱۵ دلار برای هر بشکه رسیده است. برای این تخفیف ها دلایل متعددی ذکر می شود که برخی بطور کلی مشمول چینی ها شده و برخی نیز به دلایل شرایط زمانی به مشتری ثابت نفت ایران تعلق گرفته است.
رقبای نفتی سرسخت: ایران در بازار چین رقیب جدی به نام روسیه دارد که با تخفیف‌های بالا قصد گرفتن این بازار را دارد. هر چند برخی آمارها مدعی هستند که تخفیف ایران به چینی ها بیشتر از تخفیف روس ها به این کشور است. بر اساس برخی داده ها روس ها ۶ تا ۱۰ دلار برای هر بشکه به مشتریانی چینی تخفیف می دهند. از سوی دیگر ارتقای موقعیت عربستان به عنوان مرکز منطقه ای تامین انرژی برای چین نیز مزید بر علت است که ایران تحت تحریم، امتیازهای بیشتری به طرف چینی واگذار کند.
تفاهم در راستای قرارداد: بر اساس برخی گمانه زنی های موجود، تخفیف برای خرید نفت و منابع انرژی ایران، در راستای تشویق چین به پایبندی و تقویت تفاهم راهبردی ۲۵ ساله تهران و پکن است. یکی از مهمترین ماده های توافق ایران و چین، همکاری های جامع در بخش انرژی نفت و انرژی است. در دو دهه گذشته چین در نگهداری و بهینه سازی سه پالایشگاه نفتی، بهره برداری از ذخایر نفتی دریای خزر و توسعه میدان های گازی در خلیج فارس مشارکت دارد.
واسطه گری شرکت های خصوصی: نفت ایران توسط پالایشگاه‌های پتروشیمی غیردولتی و نیمه مستقل «تی پوت» چین وارد می‌شود. این پالایشگاه های خصوصی که بزرگترین خریداران نفتی جهان نیز شناخته می شوند، در کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه به شکل ویژه فعال هستند. «تی پوت» ها یک پنجم نفت خام مورد نیاز چین را تامین می کنند. مکانیزم همکاری این پالایشگاه ها به عنوان واسطه تامین نفت چین، دریافت مجوز از دولت چین، خرید نفت با تخفیف از کشورهای صادرکننده و تزریق این نفت به پالایشگاه های چینی است. در موضوع ایران تحریم ها نقش زیادی در افزایش قدرت عمل «تی پوت» ها در انتقال نفت ایران به چین دارند. اما در مجموع فعالیت این پالایشگاه ها در چین نیز موضوع مناقشه است.
داده های موجود – تا ژوئن ۲۰۲۳ – نشان می دهد که یکی از پالایشگاه های «تی پوت» که بیشترین نفت خام ایران را خریداری می کند، شرکت بازرگانی لاون نامو پترولیوم مستقر در چینگ دائو است. مجموع محموله های نفتی که لاون نامو از ایران خریداری کرده است تقریباً ۳۹ میلیون بشکه می شود. نهادهای غربی که تحریم های ایران را رصد می کنند در حال مکاتبه با این پالایشگاه و سایر خریداران چینی برای محدود کردن معاملات با ایران هستند.
تحریم: موانع گسترش همکاری اقتصادی ایران و چین پیچیده است، اما بطور قطعی تحریم ها دلیل اصلی کاهش قدرت چانه زنی ایران در برابر چین و سایر شرکای اقتصادی خود است. این در حالی است که پول نفت صادراتی ایران نیز بطور مستقیم و با ارزش واقعی به ایران باز نمی گردد. بهای نفت صادراتی ایران به چین از طرق مختلف چون سرمایه گذاری، انباشت منابع مالی ایران در بانک‌های چینی، تهاتر، سوآپ ارزی و روش های دیگر پرداخته می شود.
جبران کندی سرمایه گذاری: به نظر می رسد در حالی که سرمایه های چینی روانه کشورهای عربی جنوب خلیج فارس می شود، افزایش خرید نفت از ایران، یک روش چینی ها برای جبران عدم سرمایه گذاری مستقیم در ایران است. این در حالی است که کارشناسان ایرانی معتقدند اگر تهران تمایل به سیاست شرقی دارد جذب سرمایه چین، این کشور را به امنیت ایران حساس‌تر می‌سازد. چین هم‌چنین به نیروی ادغام‌کننده ایران در مناسبات بین‌المللی کم‌تنش‌تر تبدیل می‌شود.
جبران کسری بودجه: گزارش کپلر می گوید ایران در دولت سیزدهم به واسطه افزایش صادرات نفت و دریافت درآمدهای ارزی آن توانسته است بخش بزرگی از کسری بودجه را جبران و در عین حال از بروز تورم‌های بالای ۱۰۰ نیز جلوگیری کند.
همه این موارد در حالی است که افزایش تمایل چین به خرید نفت نیز به دلیل تلاش این کشور برای ذخیره سازی انرژی در مقابله با عدم قطعیت های ژئوپلتیک ارزیابی می شود. با این حال نامی از ایران در بین هشت کشور که بیشترین نفت چین را تامین می کنند، وجود ندارد.
به دلیل تحریم ها و انواع روش هایی که برای صادرات نفت ایران وجود دارد، درباره میزان و قیمت واقعی نفتی که از ایران به چین صادر می شود اطلاعات دقیقی وجود ندارد و این آمار اغلب بر اساس ردیابی غیر رسمی موسسات و کارشناسان حوزه انرژی ارائه می شود. اما برخی کارشناسان حوزه انرژی نیز معتقدند نباید از نقش پکن به عنوان یک حلقه بازگشت نفت ایران به بازار بین المللی چشم پوشی کرد.
