«هاکان فیدان» وزیر امور خارجه ترکیه وارد تهران شد. بر اساس بیانیه وزارت امور خارجه ترکیه، فیدان در دیدار و رایزنی با مقامات ایران، درباره مسائل مطرح بین دو کشور در سطح دوجانبه، منطقه ای و بین المللی گفت‌وگو و رایزنی خواهد داشت. این نخستین سفر هاکان فیدان به تهران در مقام وزیر امور خارجه ترکیه است. فیدان پیش از سفر به ایران، به روسیه و عراق سفر داشت.
هاکان فیدان با نزدیک به دو دهه فعالیت‌های امنیتی، اطلاعاتی و دیپلماسی را می توان از سیاستگذاران آنکارا در روابط خارجی ترکیه محسوب کرد. اما خبر انتصاب او به عنوان وزیر خارجه ترکیه در تاریخ ۱۴ خرداد ماه، خبری جنجالی در داخل ترکیه، منطقه و جهان بود. ایران از اولین کشورهایی بود که از انتصاب فیدان به عنوان وزیر خارجه استقبال کرد. «حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه ایران در تماس تلفنی شامگاهی با هاکان فیدان ضمن تبریک انتصاب وی، از وزیر خارجه جدید ترکیه برای سفر به تهران دعوت کرد. وزیر خارجه ایران در آن گفتگو ابراز امیدواری کرد در دوره مسئولیت فیدان همکاری‌های نزدیک بین ایران و ترکیه ارتقای بیشتری بیابد. پس از آن امیرعبداللهیان و فیدان در حاشیه نشست وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در باکو دیدار غیررسمی و خوش و بش دوستانه ای داشتند که منجر به رسانه ای شدن تصویر دست های گره خورده امیر عبداللهیان و فیدان شد.
در سه ماه گذشته یادداشت ها، تحلیل ها و گمانه زنی های زیادی درباره نقش فیدان در تغییر یا تداوم برنامه های سیاست خارجی رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه منتشر شده اند. برخی تفکر و عملکرد هاکان فیدان را در امتداد تحقق برنامه های اردوغان در منطقه و جهان ارزیابی می کنند و برخی نیز فیدان را عامل به روز رسانی، اصلاح و تکمیل برنامه های بلند پروازانه رئیس جمهوری ترکیه در مناطق پیرامون معرفی می کنند. یکی از جنبه های روایت های رسانه ای درباره هاکان فیدان در برخی رسانه های ایرانی و منطقه ای به ویژه رسانه های اسرائیلی، علاقمندی های وی به ایران بود.
اما در مجموع به نظر می‌آید یکی از مهمترین پیام‌های سفر هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه به ایران این است که تهران از اولویت های منطقه ای آنکارا است. سفر وزیر خارجه ترکیه به تهران را می توان محرک جدید در توسعه مناسبات ایران و ترکیه دانست. این سفر نشان می دهد برقراری روابط گرم و دوستانه میان تهران و آنکارا از اهمیت بالایی برای هر دو کشور برخوردار است. هر چند در این رابطه عناصر مختلفی موثر هستند که الزاما عامل همگرایی نیستند.
مسائل مورد بحث: فرصت ها، چالش ها و تعارض ها
بر اساس بیانیه وزارت خارجه ترکیه، یکی از مهمترین محورهای رایزنی های هاکان فیدان در سفر به تهران، مسائل منطقه ای مشترک در غرب آسیا و قفقاز جنوبی است. ایران و ترکیه دو بازیگر قدرتمند و موثر در مناطق پیرموانی خود محسوب می شوند و بر این اساس نیز هر کدام اهداف مشخصی در مناطق همجوار و مشترک دنبال می کنند که الزاما همسو نیستند. در واقع بسیاری از ارکان ژئواستراتژی ایران و ترکیه در تعارض با هم قرار دارند. بنیان سیاست ترکیه در قفقازجنوبی و آسیای مرکزی، در رابطه با عراق و رابطه با سوریه، در رابطه با بسیاری دیگر از کشورهای همجوار ایران، رقابت با تهران است که از نظر تحلیلگران محدود کننده فرصت های ایران در این مناطق و کشورها است.
حمایت و مشارکت ترکیه در ایجاد کریدور زنگزور (دالان تورانی) یکی از موضوعاتی است که ایران و ترکیه را در قفقازجنوبی در برابر هم قرار می دهد. هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه نیز از حامیان این پروژه است و آن را رویداد ویژه عصر نو می نامد. این در حالی است که کریدور زنگزور تغییر ژئوپلیتیک ایران را در پی خواهد داشت. ایران به ترکیه به عنوان مسیر ترانزیتی می نگرد اما طرح های بلندپروازانه ترکیه مترادف با تغییر ژئوپلتیک ایران و کاهش دسترسی ایران به راه‌های ترانزیتی و ارتباطی به مناطق همجوار در شمال و غرب ایران است.
از سوی دیگر، فارغ از اهداف اقتصادی، یکی از انگیزه های احداث کریدور مزبور بر اساس استراتژی قومگرایانه اردوغان در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است. رویکرد قومگرایانه ترکیه یک چالش جدی در روابط دوجانبه و منطقه ای تهران و آنکارا است که امنیت ملی ایران در داخل مرزها و قفقازجنوبی، آسیای مرکزی را تضعیف می کند.
در همین حال کارشناسان نسبت به آثار فاجعه بار زیست محیطی استراتژی یکجانبه‌گرایانه ترکیه برای احداث سدهای متعدد بر روی آب های مرزی با ایران و سایر همسایگان هشدار می دهند. برنامه های ترکیه در قالب پروژه داپ در حوضه ارس و گاپ در حوضه دجله و فرات در حال تغییر اقلیم و شرایط زیست محیطی ایران و سایر کشورهای منطقه است و پیش بینی می شود منازعه هیدروپلتیکی یکی از چالش های آینده در روابط ایران و ترکیه باشد.
فرصت ها و زمینه های توسعه روابط
با تمام لیست بلند بالایی که از تعارض منافع و سیاست های متعارض ایران و ترکیه ذکر می شود، تهران و آنکارا در دهه های گذشته با رویکرد پراگماتیک سطح روابط را دوستانه نگه داشته اند و در برخی بزنگاه ها نیز از هم حمایت کرده اند. در سیاستگذاری خارجی ترکیه در بیست سال گذشته، یک خط سیر مشخص در برابر ایران قابل مشاهده است که سیاست تعامل-رقابت با ایران بوده است. بطور نمونه به رغم تحریم های غربی، روابط اقتصادی ایران و ترکیه از تنوع بیشتری برخوردار بوده است.
سیاست تهران و آنکارا در قبال عراق و سوریه، به رغم اختلافات موجود، دارای یک نقطه استراتژیک مشترک است که مبتنی بر مقابله با جدایی طلبی کردها است. در همین راستا نیز یکی از محورهای اصلی مذاکرات فیدان با مقامات ایران، موضوع رایزنی ها و همکاری های تهران و آنکارا در زمینه کنترل تحرکات فزاینده جدایی طلبان کرد در مرزهای مشترک است. روز گذشته وزارت دفاع ترکیه از حمله هوایی به مقرهای گروه تروریستی پ.ک.ک در شمال عراق و کشته شدن تعدادی از عناصر این گروه خبر داد.
در همین حال رویکرد جدید ترکیه به سوریه و تلاش برای حل و فصل مسائل میان آنکارا و دمشق نیز به یکی از موضوعات مورد گفتگو و همکاری ایران و ترکیه تبدیل شده است و به تهران نقش میانجی درباره کمک به ازسرگیری روابط انکارا و دمشق داده است. سفر هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه به ایران، بلافاصله پس از سفر حسین امیرعبداللهیان به سوریه نیز این تفسیر را معنای بیشتری بخشیده است. با این حال نقطه چالش برانگیز درباره روابط دمشق و آنکارا، تداوم حضور نظامی ترک ها در سوریه و تداوم آتش باری میان نیروهای نظامی ترکیه و سوریه در خاک سوریه است.
از نگاه ناظران بین المللی، رویکردهای سیاست خارجی ترکیه مانند بسیاری از کشورها تحت تاثیر تحولات بین المللی در حال متحول شدن است و احتمالا ضمن حفظ برخی اصول شاهد دگرگونی هایی خواهد شد. آنکارا با معادلات پیچیده ای در صحنه بین المللی روبرو است که مهمترین معادله مربوط به نوع تعامل با قدرت های شرقی و حفظ پیوندها با غرب می شود. تلاش برای حفظ روابط با روسیه و توسعه همزمان روابط با غرب و ناتو، همزمان با افزایش فشار واشنگتن بر آنکارا، انتخاب ها را برای ترکیه دشوار کرده است. اما با وجود عناصر بالقوه و بالفعلی که عامل واگرایی در روابط تهران و آنکارا هستند، همجواری جغرافیایی و امنیت مشترک حلقه اتصال محکمی بین ایران و ترکیه ایجاد کرده است.
از سوی دیگر زمینه های توسعه روابط اقتصادی ایران و ترکیه نیز بسیار گسترده است. ایران و ترکیه از جمله کشورهای همسایه هستند که اقتصاد مکمل دارند. حجم روابط تجاری ایران و ترکیه بالغ بر ۱۲ میلیارد دلار اعلام شده است. در روابط اقتصادی ایران و ترکیه، نه تنها ظرفیت تجاری و بازرگانی بین دو کشور بالا است، حتی در پروژه های کلان از جمله کریدورهای اقتصادی و طرح های ژئواکونومیکی مطرح پتانسیل و ظرفیت بالایی وجود دارد. ترکیه مسیر مبادلات تجاری ایران با اروپا است و ایران نیز مسیری برای برقراری ارتباط ترکیه با شبه قاره هند محسوب می‌شود.
از نگاه کارشناسان موضوع انرژی می تواند از محورهای طرح های کلان در رابطه ایران و ترکیه باشد. با نگاهی به سابقه اجرایی هاکان فیدان، سفرهای وی از زمان آغاز مسئولیت و گزاره‌های بیان شده از سوی وزیر خارجه ترکیه، می توان گفت آنکارا علاقمند است به هاب سیاسی و اقتصادی منطقه ای و جهانی تبدیل شود. این هدف نیز می تواند به معنای تلاش آنکارا برای توسعه روابط دوجانبه با ایران باشد.
