اظهارات اخیر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران درباره مذاکرات هسته‌ای و «سند سپتامبر»، فضای جدیدی برای نقد و بررسی سیاست ایران و آمریکا در قبال مذاکرات هسته‌ای ۲۰۲۲/۱۴۰۱ و همچنین روند محتمل برای مذاکرات و ابتکار احتمالی برای توافق هسته‌ای گشوده است.
وزیر امور خارجه ایران در گفتگو با روزنامه اطلاعات درباره آخرین وضعیت مذاکرات هسته‌ای ایران به سندی به‌عنوان آخرین متن روی میز اشاره کرده بود که با عنوان «سند سپتامبر» رسانه‌ای شد و به‌سرعت این کلیدواژه به تیتر یک محافل خبری و تحلیلی تبدیل شد.
بسیاری از عبارت «سند سپتامبر» به‌عنوان جایگزینی برای برجام استفاده کردند که این مسئله با واکنش‌های متفاوتی همراه شد. تا جایی که سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری هفتگی توضیح داد سند سپتامبر سند جدیدی نیست و همان پیش‌نویس آخرین دور مذاکرات شهریور ۱۴۰۱ (سپتامبر ۲۰۲۲) است. منتقدان تیم مذاکرات هسته‌ای فعلی ایران نیز «سند سپتامبر» را حاصل مذاکرات تیم قبلی و فعلی ایران در گفتگوهای هسته‌ای معرفی کردند.
در گزارش ماه پیش با عنوان «استراتژی آمریکا در قبال برنامه هسته‌ای ایران؛ تغییر یا تداوم؟»، ایران نوانس نوشت: دور قبل مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ۱+۴ از بهار ۱۴۰۰ (آوریل ۲۰۲۱) آغاز شد و به طور پیوسته تا تابستان ۱۴۰۱ (سپتامبر ۲۰۲۲) ادامه داشت. در این مدت، مذاکره‌کنندگان دومرتبه به نهایی ساختن توافق هسته‌ای نزدیک شدند. یکبار در زمستان ۱۴۰۰ (مارس ۲۰۲۲) بود که به دنبال حمله روسیه به اوکراین، مسکو خواستار تضمین کتبی ایالات متحده درباره عدم تأثیرگذاری تحریم‌های بین‌المللی بر روابط اقتصادی ایران و روسیه شد. بار دیگر در مرداد و شهریور ۱۴۰۱ (اوت و سپتامبر ۲۰۲۲) که روند نهایی‌شدن توافق به تبادل شرط‌وشروط کتبی ایران و ایالات متحده کشیده شد. درحالی‌که اندکی قبل همه چیز برای توافق به نظر قطعی می‌رسید. در پی پایان‌یافتن این دور از مذاکرات، واشنگتن به طور یک‌جانبه مدعی شد متن نهایی ارائه شده به همه طرف‌ها قابل‌تغییر نخواهد بود و یا باید پذیرفته شود و یا شکست مذاکرات اعلام شود. این ادعا از سوی ایران رد شد. تهران اعلام کرد باتوجه‌به ادامه بحث‌ها، چند موضوع مهم باقیمانده است.
درباره چارچوب توافق مرداد و شهریور ۱۴۰۱ (اوت و سپتامبر ۲۰۲۲)، همان زمان نیز همه چیز در حد گمانه‌زنی بود. ۲۸ مرداد ۱۴۰۱ (۱۹ اوت ۲۰۲۲) خبرگزاری الجزیره در گزارشی مدعی شد قرار است توافق تازه در چهار مرحله و در دو دوره ۶۰ روزه اجرایی شود. بر اساس گزارش این رسانه، آمریکا به ایران تضمین داده بود طی ۱۲۰ روز بتواند ۵۰ میلیون بشکه نفت خود را بفروشد. هم‌زمان دارایی‌های مسدود شده ایران در کره جنوبی آزاد شده و تحریم‌ها علیه ۱۵۰ نهاد اقتصادی ایران و ۱۷ بانک نیز لغو گردد.
همان زمان آمریکایی ها دسته‌بندی از تحریم‌های دوره ترامپ به سه‌رنگ متفاوت زرد، سبز و قرمز ارائه کرده بودند که روشن می‌ساخت بخش مهمی از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران در دوره پس از خروج، ناسازگار با برجام بوده است. نکته حائز توجه دیگر این بود که از ابتدی اوت تا پایان سپتامبر ۲۰۲۲ هم‌زمان با مذاکرات برای نهایی کردن سند توافق نیز آمریکا در ۶ مرحله تحریم‌های مستقیم و غیرمستقیم علیه ایران و شرکت‌های خارجی که متهم به مشارکت با ایران بودند، اعمال کرد.
در آخرین مرحله، ایران اعلام کرد توافق را مترادف با بسته‌شدن پرونده پادمانی می‌داند. درحالی‌که آمریکا و اتحادیه اروپا خواستار ادامه تحقیقات درباره مسائل باقیمانده بین ایران و آژانس بین‌المللی اتمی بودند. از سوی دیگر ایران خواستار تعهد صریح طرف آمریکایی نسبت به بهره‌مندی ایران از مزایای اقتصادی توافق و لغو تحریم‌ها بود. اما آمریکا بخشی از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران در دوره دونالد ترامپ را جدا از تعهدات برجامی واشنگتن می‌دانست.
این در حالی بود که پیش از آن، ایران از برخی از درخواست‌های خود در خصوص خروج سپاه پاسداران از فهرست FTO و همچنین تضمین درباره عدم خروج دولت بعدی آمریکا از برجام عقب‌نشینی کرده بود.
بااین‌حال در سپتامبر ۲۰۲۲ ایران به‌واسطه نماینده اتحادیه اروپا پیشنهاد خود را به واشنگتن ارسال کرد و توپ در زمین واشنگتن قرار گرفت، اما آمریکا که در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره و به دلایل متعدد قادر به تصمیم‌گیری نهایی و قطعی نبود، اعلام کرد در حال بررسی پیشنهاد ایران است. در نهایت نیز رابرت مالی نماینده وقت آمریکا در امور ایران، ضمن خودداری از اعلام شکست مذاکرات، اعلام کرد تا زمانی که در مورد همه مسائل توافق نشود، توافقی وجود نخواهد داشت.
اما آنچه در شهریور ۱۴۰۲ (سپتامبر ۲۰۲۳) با مرور روند مذاکرات قبلی و چارچوب پیش‌نویس توافق ۲۰۲۲/۱۴۰۱ روشن‌تر می‌شود، این است که با تفاسیر یاد شده و توافق‌های اخیر درباره مبادله زندانیان و آزادی منابع مالی، و مجموع شواهد دیگر یک نکته حائز توجه وجود دارد: از «برجام» یا «سند سپتامبر» نامی بیش باقی نمانده و در واقع این اصطلاحات فقط مظهر تمایل به توافق هسته‌ای هستند که برای تأکید بیشتر بر لزوم مذاکره و توافق استفاده می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر هر توافق جدید نیازمند ازسرگیری مذاکرات با شرایط جدید و مبادله امتیازهای جدید است.
به نظر می‌رسد هر ابتکار جدید مبتنی بر ادامه مذاکرات نه‌تنها درباره نقاط اختلاف قبلی، بلکه درباره نقاط اختلاف جدید است. البته در رأس همه موضوعات، اختلاف درباره مسائل پادمانی قرار دارد که یکی از موانع توافق ایران و آمریکا در شهریور ۱۴۰۱ (سپتامبر ۲۰۲۲) بود. در این باره ۵ شهریور (۲۷ اوت) محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران از آمادگی ایران برای مذاکره درباره مکان‌های باقیمانده خبر داد.
موضوع دیگر به تضمین لغو تحریم‌ها و بهره‌مندی ایران از مزایای اقتصادی توافق بازمی‌گردد که به نظر می‌رسد باتجربه اجرای توافق مبادله، ایران معتقد است مکانیزم‌ها و روش‌های جدیدی بین ایران و آمریکا کشف شده که به توافق بزرگ‌تر کمک می‌کند. ۶ شهریور (۲۸ اوت) ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه با اشاره به توافق مبادله زندانیان گفت: «این رویکردی است که اگر به‌درستی انجام شود می‌تواند گام سازنده‌ای باشد که بتوانیم در مسیر بازگشت متعهدانه طرف آمریکایی به توافق هم گام‌های بعدی را برداریم».
در مجموع زیربنای این مانورهای پیچیده دیپلماتیک ایران یک واقعیت قرار دارد: ایران به مذاکره و دیپلماسی تمایل دارد.
حتی اگر آغاز روند مذاکرات مانند گذشته بعید باشد، ازبین‌رفتن امید مذاکره و توافق به نفع هیچ‌کس نیست. با این وضعیت بدترین سناریو تنها همین شرایط فعلی یعنی تداوم وضعیت برزخی است. برخی ناظران نیز معتقدند به دلیل مجموع ملاحظات داخلی و بین‌المللی واشنگتن و پایین‌بودن ریسک‌پذیری دولت جو بایدن، کاخ سفید تمایلی به ازبین‌بردن امید مذاکره و توافق ندارد و چه‌بسا مذاکراتی در جریان است که معامله حاصل از آن به یکباره رونمایی شود. به‌ویژه اینکه بر اساس برخی خبرها ایران و گروه ۴+۱ هم‌زمان با اجلاس مجمع‌عمومی سازمان ملل مذاکراتی خواهند داشت. احتمالاً این مذاکرات شامل مذاکرات غیرمستقیم دیگر بین ایران و آمریکا هم خواهد بود.
البته آخرین گزارش آژانس بین‌المللی اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران در نشست فصلی شورای حکام نقش مهمی در فرآیند اخیر خواهد داشت. این نشست ۲۰ شهریور (۱۱ سپتامبر) برگزار خواهد شد.
۱۳ شهریور (۴ سپتامبر) آسوشیتدپرس مدعی شد با دسترسی به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دریافته است که ایران ۱۲۱.۶ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد دارد که رشد بسیار کندتری نسبت به ارقام قبلی است. گزارش ماه می آژانس ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران را کمی بیش از ۱۱۴ کیلوگرم نشان می‌داد. این مقدار در ماه فوریه ۸۷.۵ کیلوگرم بود. اما بر اساس این گزارش، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست پیشرو مشکلات دیگری درباره نظارت بر برنامه تهران گزارش خواهد داد.
بااین‌حال برخی مفسران بین‌المللی معتقدند طرف‌های مذاکرات هسته‌ای ایران، به‌ویژه ایران و آمریکا در جریان مذاکرات غیرمستقیم جاری کنترل بیشتری بر درز اخبار به فضای رسانه‌ای داشته و معاملات گام‌به‌گام بین دو طرف به شکلی در جریان است که فضای گفتگو تا پایان انتخابات ۲۰۲۴ ایالات متحده حفظ شود.
