امروز شهر سن‌پترزبورگ روسیه با حضور وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران و معاونان نخست‌وزیران پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شاهد امضای موافقتنامه دائم تجارت آزاد میان طرفین خواهد بود.
این موافقتنامه پس از گذشت حدود ۴ سال از انعقاد موافقتنامه تجارت ترجیحی میان ایران و اتحادیه اوراسیا در ۵ آبان سال ۱۳۹۸ (۲۷ اکتبر ۲۰۱۹) به امضا می رسد. پیش از آن، موافقتنامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو نیز ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۷ (۱۷ می ۲۰۱۸) به امضا رسیده بود.
٢٩ دی ماه سال ١۴٠١ نیز به دنبال منقضی شدن موافقتنامه تجارت ترجیحی، توافقنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اوراسیا با اعتبار یک ساله به امضا رسید.
ایران از زمان تأسیس اتحادیه اوراسیا نسبت به عضویت در این اتحادیه تمایل نشان داده است. قرارداد تشکیل اولیه اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۸ خرداد ۱۳۹۳ (۲۹ می ۲۰۱۴) میان کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان منعقد و جایگزین اتحادیه گمرکی اوراسیا شد و سپس کشورهای ارمنستان و قرقیزستان نیز به عضویت آن درآمدند. این اتحادیه کار خود را به طور رسمی از ۱۱ دی ۱۳۹۳ (اول ژانویه ۲۰۱۵ ) آغاز کرد.
اتحادیه اوراسیا اکنون به عنوان یک بلوک اقتصادی منطقه‌ای و در جهت توسعه منطقه‌ای محسوب می‌شود. اما به لحاظ سیاستگذاری این اتحادیه را باید یک نهاد اقتصادی برای مقابله با سلطه نهادهای اقتصادی غربی بر جهان محسوب کرد.
ایجاد جریان آزاد سرمایه در داخل اتحادیه، تقویت تجارت و مبادله خدمات از جمله برنامه‌های تنظیم شده در داخل اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که به تنظیم قوانین گمرکی، قوانین اشتغال، قوانین مالیاتی و توافقات سیاسی و اقتصادی دیگر در درون اتحادیه منجر شده است.
روسیه به عنوان بنیانگذار اتحادیه اوراسیا شناخته می‌شود و تلاش زیادی دارد که این اتحادیه را به ویژه میان کشورهای اتحادجماهیر شوروی سابق گسترش دهد. در همین حال این اتحادیه بزرگترین منطقه جغرافیایی را تحت پوشش قرار می‌دهد. منابع طبیعی وسیع در قلمرو اتحادیه و با جمعیت حدود ۱۸۲ میلیون نفر، بازار مصرفی بزرگ از جمله مزیت‌های اتحادیه اوراسیا است.
عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا در نوع خود فرصت اقتصادی و سیاسی محسوب می‌شود. یکی از دلایل توجه ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا ، تهدیدهای پایدار ناشی از فشارهای غرب بر ایران در موضوعات مختلف دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی است.
برای ایران، اوراسیا نزدیک‌ترین بازار منطقه‌ای است که می‌توان با آن به یک ارتباط تجاری سازماندهی شده رسید. ضمن اینکه با توجه به عضویت چهار عضو این اتحادیه در سازمان تجارت جهانی، این مذاکرات و در پی آن تطبیق با مقررات تعرفه‌ای مشترک، یک مدل کوچکی است که ایران جهت همکاری با ساختارها و نهادهای اقتصادی بزرگتر را تمرین کند. به همین ترتیب تنظیم مکانیزم‌های اقتصادی داخلی و روابط تجاری ایران با گروه بریکس نیز نقشه راه دیگری برای تسهیل پیوندهای اقتصادی ایران در سطوح منطقه‌ای و جهانی و تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای است.
برخی کارشناسان معتقدند با برقراری رژیم جدید تعرفه، صادرات اتحادیه به ایران به نسبت صادرات ایران به اتحادیه با رشد بیشتری مواجه خواهد شد. اگر چه در سبد ایران کالاهای بیشتری برای صادرات به اتحادیه وجود دارد، اما در سبد کشورهای عضو اتحادیه کالاهای کمتری به ویژه اقلام کشاورزی وجود دارد که ایران در تامین آنها بر اصل خودکفایی تاکید دارد. بر این اساس توصیه کارشناسان به دولت و نهادهای درگیر در مذاکرات موافقتنامه تجارت آزاد، پافشاری بر استراتژی صادرات بوده است.
کاملا روشن است که رویکرد سیاسی و اقتصادی روسیه کاتالیزور اصلی در انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اوراسیا بوده است. پوتین در دیدار با رئیس جمهور ایران در کرملین وعده داد پیش از پایان سال ۲۰۲۳ موافقتنامه تجارت آزاد هیات اقتصادی اوراسیا با ایران به امضا می‌رسد.
اما از سوی دیگر تنظیم مناسبات در چارچوب اتحادیه اوراسیایی با توجه به ملاحظات روسیه چالش محسوب می‌شود.
تجربه دهه‌ها رابطه ایران و روسیه نشان داده است که این رابطه گریزناپذیر است اما به همان اندازه چالش برانگیز و دشوار است. ایران همواره برای حفظ رابطه با روسیه، همزمان باید نسبت به روندهای منطقه‌ای و جهانی ملاحظات سیاسی-امنیتی و اقتصادی پیچیده‌ای داشته باشد.
با این حال مولفه‌هایی که تلاش ایران برای عضویت در اتحادیه اوراسیا را تشدید می‌کند علاوه بر فرصت‌های اقتصادی، اراده سیاسی برای برقراری پیوند بین ایران و اتحادیه اوراسیایی است. این در حالی است که این اتحادیه سهم بسیار ناچیزی از صادرات و واردات ایران را دربر می‌گیرد.
با انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا، افزایش همکاری‌های تجاری حداقل به سطح خاصی از مناسبات اقتصادی با کشورهای عضو، اولین مزیت سازمانی و منطقه‌ای برای ایران محسوب می‌شود که زمینه را برای ترتیب اثر دادن به پروژه‌های بلند مدت فراهم می‌کند.
مرزهای طولانی ایران با خلیج فارس و دسترسی به آب‌های آزاد، یکی از مزیت‌های ژئوپلتیکی ایران است که می‌تواند ارزش پیوند اتحادیه اوراسیا با ایران را افزایش دهد. این در حالی است که ایران و روسیه به دلیل اهداف و منافع مشترکی که در مقابله با سلطه نهادهای اقتصادی غرب محور دارند، در تقویت اتحادیه اوراسیا نیز دارای منافع مشترکی هستند.
از منظر کارشناسی نیز موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اوراسیا، یک گام دیگر در راستای تقویت و تکامل کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب محسوب می‌شود.
اما اقتصاد مشابه کشورهای عضو از جمله ایران و روسیه ، موجب تعارض منافع آنها در توزیع منافع و سود در چارچوب اتحادیه می‌شود. این موضوع دلایل متعدد و متنوعی دارد. مهمترین دلایل وابستگی دو کشور به صادرات انرژی و رقابت در این حوزه از یک سو و دلیل دیگر شرایط اقتصادی دو کشور تحت تحریم و تمایل به حصول حداکثر سود در کوتاه‌ترین زمان است.
ایران باید در اتحادیه اوراسیا روی افزایش صادرات غیرنفتی چه غذایی و چه غیر غذایی و با هدف فعال نمودن و تقویت بخش خصوصی متمرکز شود. در همین حال با استفاده از الگوی اقتصادی قدرت‌های نوظهور نیم نگاهی به سایر مناطق همجوار و تنوع بازار اقتصادی داشته باشد. البته ایران تقریبا این راهبرد را در دهه اخیر در پیش گرفته و در رابطه با روسیه نیز تاکنون همین راهبرد اتخاذ شده است اما همچنان چالش‌های سیاسی و اقتصادی ذکر شده برقرار است.
