گام های متقابل ایران و عربستان برای توسعه روابط از مرحله آشتی به مراحل دوستانه و گسترده تر یک به یک برداشته می شود. سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران به عربستان سعودی را باید گام دیگری در مسیر تحکیم روابط تهران و ریاض ارزیابی کرد. این سفر که در پاسخ به سفر فیصل بن فرحان در تاریخ ۲۷ خرداد انجام می شود، فصل جدیدی در گفتگوهای ایران و عربستان برای ارتقای روابط می گشاید. گفتگو درباره از سرگیری روابط دیپلماتیک عبور کرده و اکنون ترسیم نقشه راه برای گسترش و ارتقای روابط در دستور کار گفتگوهای ریاض قرار دارد.
ایران و عربستان به دنبال سیاست جدیدی برای تعامل دوجانبه از طریق همکاری های دو جانبه و چندجانبه و تبدیل رقابت های منطقه ای به همکاری های منطقه ای هستند. بدین ترتیب می توان بیش از قبل نسبت به امکان مشارکت گسترده تر میان ایران و عربستان سعودی خوش‌بین بود.
تقویت پیوندهای طبیعی
لیبرال ها می گویند هیچ دو دولت دموکراتی با هم نمی جنگند، ظاهرا تهران و ریاض نیز به دنبال تعریف گزاره جدیدی هستند با این مضمون که چرا دو دولت اسلامی باید با هم بجنگند؟ به ویژه اینکه میان کشورهای اسلامی پیوندهای طبیعی و ارگانیکی وجود دارد که غیر قابل انفصال هستند. در واقع در حالی که برخی ناظران همچنان نسبت به توسعه روابط ایران و عربستان در سایه اختلافات مذهبی ابراز تردید می کنند، ایران و عربستان تلاش می کنند نشان دهند با تکیه بر ارزش های مشترک، از زوایای جدیدی به روابط دوجانبه نگاه می کنند.
- تاکید بیشتر بر اسلام و پیوندهای عاطفی و اجتماعی که دید مشترک بین مسلمانان ایجاد می کند؛
- احترام به حاکمیت و اجتناب از جنگ های نیابتی؛
- توجه به همکاری های بیشتر و تامین منافع برای یکدیگر؛
- مخالفت با طرح های مناقشه برانگیزی که نظم منطقه را بر هم می زنند؛
- پرهیز از وارد شدن به بازی های رسانه ای رقبا و مواضع تنش آمیز؛
موارد فوق از جمله شاخص هایی بودند که در چند ماه گذشته درکنش های متقابل ایران و عربستان سعودی نمودار شده اند، و از توجه راهبردی تهران و ریاض به اثرات پایدار و طولانی مدت بهبود روابط حکایت دارند. تمرکز بر نقاط مشترک و پرهیز دو طرف از پررنگ کردن اختلافات، تعمیق روابط در سطوح اجتماعی و نخبگانی نیز از تلاش دو کشور بر توسعه روابط از طریق پیوندهای ارگانیک دو ملت مسلمان نشان دارد.
افزایش زمینه های همکاری
پشت توافق عربستان و ایران محاسبات استراتژیک تهران و ریاض قرار دارد. محاسباتی که ظاهرا نقاط مشترک زیادی دارند و ناشی از تغییر ادراک رهبران دو کشور است. ایران و عربستان به دنبال راه هایی برای دور زدن اختلافات و حرکت به سمت صلح دو جانبه و منطقه ای هستند. بر این اساس نیز یافتن فرصت های جدیدی برای همکاری ایران و عربستان به همان نسبت توجه به اختلاف های گذشته، ساده است. مذاکرات عربستان می تواند زمینه های همکاری تهران و ریاض را در طیفی از موضوعات در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اطلاعاتی، امنیتی، رسانه ای و اجتماعی گسترش دهد تا گام‌های اعتمادسازی بیشتری برداشته شود.
توافق درباره بازشدن مسیرهای ارتباطی، ارائه طرح های مشترک اقتصادی و تنظیم مکانیزم های نخبگانی برای محافظت از روابط دو کشور در برابر مداخله دیگران، می توانند از جمله محورهای مذاکرات مقامات ایران و عربستان باشند. در این مسیر به نظر می رسد ایران و عربستان گفتگوهای امنیتی مشترک را هم افزایش دهند. این گفتگوها سرعت همکاری های اقتصادی را هم تا حدودی بیشتر خواهد کرد.
به همین ترتیب تقویت دیپلماسی اقتصادی ایران و عربستان زمینه های بیشتری برای همکاری دو کشور ارائه می کند. همکاری در بازار انرژی، همکاری در زمینه های علمی و فناوری، تبادل سرمایه و خدمات، از زمینه های مهم برای توسعه روابط اقتصادی ایران و عربستان سعودی ارزیابی می شوند. ایران و عربستان به رغم اینکه دو کشور متکی به صادرات انرژی هستند اما در سایر حوزه ها دارای اقتصادهای مکمل هستند.
ایران قادر به صادرات فناوری و خدمات مهندسی به عربستان است و عربستان نیز می تواند در زمینه های مورد علاقه و توسعه محور ایران سرمایه گذاری داشته باشد. ایران و عربستان در انواع همکاری های صنعتی، خدمات پزشکی و درمانی، صنایع مرتبط با نفت و گاز، تولیدات کشاورزی و مواد غذایی، واجد زمینه برای همکاری های مشترک هستند. توسعه روابط تجاری با حمایت از بخش های خصوصی دو کشور نیز از دیگر اولویت ها هستند که به تقویت روابط اجتماعی و نخبگانی نیز کمک می کند.
در سطح کلان تر، ایران و عربستان می توانند حلقه های اتصال همدیگر به آفریقا، اروپا و آسیا بوده و پیوند ژئواکونومیک نیز برقرار کنند. عربستان دسترسی آسان‌تر ایران به آفریقا را فراهم می کند و ایران دسترسی نزدیکتر عربستان به آسیای مرکزی و شرق را فراهم می کند. بنابراین پیوند ژئواکونومیک نیز از دیگر برنامه هایی است که دارای منافع زیادی برای هر دو کشور است.
انعکاس منطقه ای صلح
توسعه روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی یک راهبرد الزامی برای عبور امن از منابع تنش در خلیج فارس و خاورمیانه است. با وجود چالش‌های بسیار، ایران و عربستان برای تلاش در راستای برقراری نظم در منطقه دلایل مهمی دارند که می‌توان آنها را در انگیزه هر دو کشور برای توسعه و تبدیل به قدرت های نوظهور جست. شرایط متحول جهانی، کاهش اثرگذاری ایالات متحده و ظهور قدرت های جدید نیز این انگیزه را تقویت می کنند تا تهران و ریاض تلاش بیشتری برای غلبه بر اختلافات ایدئولوژیک و کاهش هزینه های منطقه ای و تمرکز بیشتر بر توسعه ملی داشته باشند. در این مسیر، همکاری های با ثبات سیاسی و اقتصادی می تواند از شدت دغدغه های رقابت کاسته و به تقویت برنامه های ملی دو کشور کمک کند.
عربستان سعودی و ایران متوجه شده‌اند که رویارویی‌ها در چهار دهه گذشته نه تنها منافع اقتصادی یا سیاسی آنها را تامین نکرده، بلکه آنها را نسبت به قدرت های نوظهور عقب نگه داشته است. در همین حال دشمنان ایران و عربستان مزایای بیشتری از بی ثباتی این رابطه دریافت کرده اند.
در واقع هر چند در گام نخست، در برنامه تنش زدایی در روابط تهران و ریاض، پرونده های منطقه ای، به استثنای یمن، اولویت فوری نداشتند اما بخش مهمی از انگیزه ها و اهداف توافق بودند. این چشم انداز که بهبود روابط دوجانبه ایران و عربستان می تواند منجر به کاهش تنش ها و افزایش ثبات منطقه ای شود، با استقبال بسیاری از کشورهای منطقه نیز مواجه شد.
بدین ترتیب از سرگیری روابط دیپلماتیک منجر به تغییر استراتژی منطقه ای تهران و ریاض شده است. این تغییرات را به شکل ملموسی می توان کم و بیش در سیاست ایران و عربستان در عراق، سوریه، لبنان و یمن مشاهده کرد. هیچ یک از طرفین در ماه های اخیر اقدامی از خود نشان نداده اند که به معنای تلاش برای تضعیف منافع طرف مقابل باشد. در عوض دو کشور نشان دادند مناسبات چند جانبه می تواند جایگزین درگیری معمول طولانی مدت بین تهران و ریاض شود.
تحولات جدید منطقه ای و جهانی روابط ریاض و تهران را به مسیری فراتر از رقابت های سیاسی و مذهبی کلاسیک سوق داده است. کاهش تنش های منطقه ای و گسترش همکاری های اقتصادی منطقه ای، جلوگیری از تنش آفرینی بیگانگان، جلوگیری از شکل گیری بحران‌های اقتصادی-سیاسی- اجتماعی داخلی، تمرکز بر مسائل مهمتر جهان اسلام از جمله مسئله فلسطین، از جمله آثار توسعه روابط تهران و ریاض خواهند بود.
در مجموع تغییر در روابط ایران و عربستان نشان دهنده یک تغییر بالقوه در ساختار قدرت منطقه ای است. ممکن است تلاش‌های ایالات متحده برای عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی از طریق توافق‌نامه ابراهیم و ایجاد بدبینی در روابط تهران و ریاض ادامه بیابد اما این تلاش ها مستلزم شرایط پیچیده ای خواهد بود که فراهم کردن آن برای واشنگتن ساده نیست.
