چرا موضوع پهپادها قابل مذاکره نیست؟

ایران به دلیل جبر جغرافیایی، سیاسی و ایدئولوژیک باید بین پیشرفت فنی نظامی و اقتصادی پیوند بیشتری برقرار کند. پیشرفت فنی-نظامی می تواند به یکی از منابع درآمد ایران در آینده تبدیل شود. صدور پهپادها یا تسلیحات مدرن دیگر نیز بخشی از تجاری سازی صنعت دفاعی ایران است.

نویسنده: عفیفه عابدی

تقریبا در یک سال گذشته، هر بار مذاکره تلفنی یا حضوری میان ایران، یک طرف غربی و یا حتی یکی از متحدان شرقی غرب بوده، یکی از موضوعات مطرح شده از سوی طرف مقابل، دخالت ایران در جنگ اوکراین ذیل عنوان فروش پهپادهای ایرانی به روسیه بوده است. این موضوع در مذاکرات غیرمستقیم ایران، آمریکا و اتحادیه اروپا هم مطرح است. تقریبا در تمام مذاکرات، غربی ها مدعی هستند پیش شرط هر نوع توافق ایران و غرب، تعهد ایران درباره توقف ارسال پهپاد به روسیه است. ایران نیز در موضعی واکنشی همواره اعلام می کند پهپادی به روسیه جهت استفاده در جنگ اوکراین صادر نکرده است.

درباره دلایل و انگیزه های غرب به ادامه طرح موضوع پهپاد و تبلیغات وسیع علیه ایران تحت عنوان دخالت در جنگ اوکراین، باید به نکات حائز اهمیت زیادی توجه داشت. سیاست غرب در قبال پهپادهای ایرانی را به مانند سایر تسلیحات که همواره میان ایران و غرب مورد مناقشه بوده، باید از زوایای واقعگرایانه تحلیل و ارزیابی کرد که شامل مواردی چون سیاست سنتی غرب برای منزوی سازی و تضعیف ایران، روندهای جهانی در رقابت های ژئوپلتیک و مباحث نظری اثبات شده در روابط بین الملل درباره نقش توانمندی تسلیحاتی به عنوان شاخص قدرت، منافع ملی ایران و… می شود.

۱- از دیدگاه واقعگرایی یکی از شاخص های قدرت کشورها میزان برخورداری آنها از توانمندی تسلیحاتی و نظامی اثربخش در داخل مرزها، در حفاظت از مرزها، در مقابله با تهدیدهای منطقه ای و بین المللی و به همین ترتیب هر نوع اقدام متجاوزانه در مناطق همجوار و دور از مرزها است. هر چند پیروان نظریه های آرمانگرایانه، قدرت اقتصادی و پیوند منافع کشورها را برای جلوگیری از جنگ، اثربخش تر و مقدم بر قدرت نظامی می دانند، اما استراتژیست ها توانمندی دفاعی و تهاجمی را معیار نهایی قدرت یک کشور ارزیابی می کنند. زیرا مفروض همیشگی آنها درباره محیط بین الملل، وجود محیطی سرشار از تهدید علیه موجودیت دولت ها است. بدین ترتیب می توان گفت امروزه در شرایط متحول بین المللی، اثربخشی نظامی نقش بیشتری در امنیت کشورها ایفا می کند.

۲- همزمان با تحول در نظم جهانی، تشدید رقابت های ژئوپلتیک و تمایل بازیگران برای تغییر سطح قدرت، رژیم های موجود درباره کنترل تسلیحات تضعیف شده و در معرض فروپاشی است. این در حالی است که کنترل کارآمدی در زمینه تسلیحات به ویژه فناوری های مدرن وجود ندارد. تصویری که هم اکنون نیز نشانه های آن را در منازعات غیر مستقیم هوایی و دریایی مشاهده می کنیم و ریز تسلیحات هوشمند نقش تعیین کننده ای یافته اند. این تسلیحات از قابلیت ها و مزایای زیادی برخوردارند که محبوبیت آنها را هر روز بیشتر می کند. این تسلیحات هزینه های انسانی را کاهش داده، مزاحمت بیشتر دارند، تمرکز رقبا را کاهش می دهند، قابل بهره برداری برای اهداف اطلاعاتی و جاسوسی هستند. به مزایای ریز تسلیحات هوشمند باید این مورد هم افزود که کاربرد آنها برای ضربه زدن به اهداف نظامی بیشتر است اما در عین حال مانع شکل گیری جنگ ها و رویارویی های سنتی با تلفات غیرنظامی گسترده می شوند. در واقع این تسلیحات از جمله پهپادها به تسلیحاتی اثربخش تبدیل شده اند. به همین دلیل در حالی که غربی ها ایران را مشغول پاسخگویی در زمینه اتهام انتقال پهپاد به روسیه و یا سایر فناوری های تسلیحاتی می کنند، فعالیت های زیر زمینی و محرمانه و نامحسوس در این کشورها و متحدان غرب برای دستیابی به فناوری های جدیدتر نظامی با هوش مصنوعی و خودکار-نیمه خودکار، به سرعت ادامه دارد.

۳- شاید این پرسش مطرح شود که با وجود مفیدتر بودن تاکید بر شاخص اقتصادی قدرت، چرا ایران باید بر قدرت نظامی تاکید بیشتری داشته باشد؟ چرا باید جهان را آنارشیک بدانیم و تکیه بیشتری بر نظریه های واقعگرایان درباره امنیت داشته باشیم؟ ایران به دلایل متعددی از چند دهه گذشته با معمای امنیت مواجه است و در شرایطی که احتمال منازعات بین المللی افزایش یافته است، معمای امنیت برای ایران نیز تشدید شده است. ضمن اینکه باید در نظر داشت امنیت دولت ها و ملت ها یکی است. در چنین شرایطی تاکید بر نظریه های آرمان گرایانه غیر واقع بینانه است. این در حالی است که مبدع نظریات کارکردگرایی آرمان گرایانه اقتصادی، غربی ها به ویژه آمریکایی ها هستند که دچار پارادوکس های اخلاقی و غیراخلاقی زیادی هستند. تاریخ روابط بین الملل سرشار از شواهد متنوع از جنگ افروزی غرب با توجیه های متنوع و ظاهرا مشروع است. در همین زمینه جنگ اوکراین، هر چند روسیه کشور متجاوز محسوب می شود، اما استراتژیست های آمریکایی مانند جان مرشایمر و استفان والت نیز اعتراف می کنند اقدامات آمریکا و ناتو به تحریک روسیه انجامید. حمله روسیه به اوکراین، هرچند اخلاقی و مشروع نبود اما واقعیت ماجرا این بود روسیه به دنبال تضمین موجودیت خود بود. پس از جنگ نیز آمریکا و متحدان اروپایی ش با تخریب هر نوع زمینه مذاکره بین روسیه و اوکراین، به تشدید جنگ در این کشور ادامه می دهند. آنها علیه فروش پهپادهای ایرانی به روسیه تبلیغات زیادی دارند اما انواع تسلیحات را به اوکراین منتقل می کنند تا جنگ شعله ورتر شود. ضمن اینکه طرف های غربی پیشتر نیز بارها اثبات کرده اند در زمینه قرارداد با ایران و تعهد به مفاد آن، قابل اعتماد نیستند. آمریکا از برجام خارج شد و اروپا هم به هیچ کدام از تعهدات خود برای احیای برجام کمک نکرد. این به معنای نفی لزوم مذاکره و قرارداد احتمالی با غرب نیست. بلکه به معنای این است که هر نوع مذاکره و توافقی با غرب باید از منظر چشم انداز راهبردی نگریسته شود و هزینه های بلندمدت آن نیز لحاظ شود.

۴- نکته حائز اهمیت دیگر این است که بطور منطقی ادامه تمرکز بر بازدارندگی به تامین منافع بلندمدت کمک بیشتری می کند. در شرایط متحول بین المللی کنش متقابل پیچیده ای بین «بازدارندگی» و «رژیم امنیتی در حال ساخته شدن» وجود دارد. عقب ماندن از جا به جایی قدرت در شرایط آنارشیک، به معنای اسیر شدن در فضای محدود نظم جدید خواهد بود که ارتقای قدرت را تا مدت نامعلومی مسدود خواهد نمود. هر چند بخش مهمی از شاخص های قدرت کشورها از وجه قدرت اقتصادی آنها تعریف می شود، اما این قدرت اقتصادی نیز از روش های مختلفی قابل دستیابی است. ایران به دلیل جبر جغرافیایی، سیاسی و ایدئولوژیک باید بین پیشرفت فنی نظامی و اقتصادی پیوند بیشتری برقرار کند. پیشرفت فنی-نظامی می تواند به یکی از منابع درآمد ایران در آینده تبدیل شود. صدور پهپادها یا تسلیحات مدرن دیگر نیز بخشی از تجاری سازی صنعت دفاعی ایران است.

۵- یکی از اهداف دیگر غرب درباره تبلیغات وسیع علیه پهپادهای ایرانی، آسیب رساندن به رابطه ایران و روسیه است. روابط ایران و روسیه با تمام فراز و فرود، ضعف ها و چالش ها، یکی از فرصت های دو کشور در سطح منطقه ای و جهانی است. سیاست غرب به موازات استفاده از ابزارهای مختلف برای منزوی سازی ایران، تلاش برای تخریب رابطه تهران و مسکو است. هر چند همه ابعاد روابط ایران و روسیه قابل نقد باشد، اما این رابطه در سطحی از پیشرفت های فنی و تسلیحاتی موثر بوده است. در مقاطع حساس و تحت فشارهای منطقه ای و بین المللی، ایران از سطحی از حمایت مستقیم یا غیرمستقیم سیاسی روسیه برخوردار شده است. در واقع تبلیغات علیه معامله پهپادی ایران و روسیه و تلاش برای اخذ تضمین از ایران درباره ارائه پهپادها به روسیه، یک هدف حداقلی است و اهداف کلان تر به تبع آن برای غرب، ایجاد وقفه و بدبینی در دور جدید روابط ایران و روسیه است. چون ایران و روسیه در سال های اخیر اراده بیشتری برای تقویت روابط از خود نشان داده اند و اکنون نیز دستورکارهای مشترک برای آینده دارند.

در مجموع به نظر می رسد پیشرفت ایران در زمینه تولید پهپاد برای غرب غافلگیر کننده بود. هر چند پیشتر نیز قطعنامه های صادره علیه ایران متمرکز بر جلوگیری از پیشرفت فنی-نظامی ایران بوده است. به همین ترتیب ایران برای بی اثر ساختن این قطعنامه ها هزینه های زیادی پرداخت کرده است تا به سطحی از بازدارندگی دست یابد. در واقع به همین دلیل به موازات تاکید بر دیپلماسی و مذاکره، چندجانبه گرایی و سیاست همسایگی، همچنان پیروی از قاعده بازدارندگی مهمترین ابزار حل معمای امنیتی برای ایران در آینده است.