تلاش ها برای افغانستان در فرمول ها و روش های متفاوت ادامه دارد. امروز در حالی که «احمد مسعود» رهبر جبهه خیزش مردمی پنجشیر در پاریس از کتاب «آزادی ما» رونمایی می کرد، قازان پایتخت جمهوری تاتارستان در فدراسیون روسیه میزبان یک نشست منطقه ای با تاکید بر لزوم تشکیل دولت فراگیر در افغانستان بود.
پنجمین رایزنی های منطقه ای درباره افغانستان در نشستی موسوم به «فرمت مسکو» در سطح نمایندگان ویژه از ایران، چین، روسیه، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، ترکمنستان و ازبکستان در قازان برگزار شد. در این نشست امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان به عنوان نماینده حکومت سرپرستی در افغانستان حضور داشت.
در پاریس، احمد مسعود با اشاره به عدم تمایل طالبان به گفتگوهای ملی گفت: «هیچ مذاکره ای با طالبان برای حل و فصل و صلح وجود ندارد. تنها راه طالبان برای دستیابی به مشروعیت، برگزاری انتخابات خواهد بود، اما فعلاً چشم اندازی برای تحقق آن وجود ندارد.» احمد مسعود گفت که «جنگ چریکی را برای متقاعد کردن طالبان برای آمدن به میز مذاکره ادامه خواهد داد.»
در این سو، امیر خان متقی که برای جلب حمایت های منطقه ای برای طالبان در نشست قازان حضور داشت، در بخشی از سخنان خود با اشاره به تحولات چند دهه اخیر افغانستان گفت: «تجربه علمی و عملی نشان داد که ریشه اصلی بحران، اعمال نسخه‌ها، الگوها و دستورات خارجی در رابطه با مشکلات داخلی است که جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، ارزش‌های دینی و اجتماعی ما را نادیده می‌گیرد.»
این در حالی بود که تاکید بر تعهد طالبان به گفتگوهای ملی، یکی از مهمترین بندها از مفاد اصلی بیانیه قازان بود. پیش از نشست فرمت مسکو، با توجه به اقدام چین برای اعزام سفیر جدید به کابل، برخی گمانه زنی ها از این قرار بود که شناسایی طالبان در این نشست مورد بحث قرار بگیرد. اما در متن بیانیه قازان که نسخه ای از آن در اختیار خبرنگار «ایران نوانس» قرار گرفت، تفکیک خاصی بین دو اصطلاح «مقامات فعلی» و «دولت فراگیر» وجود دارد که از آن برآورد می شود مذاکره با طالبان به معنای شناسایی این گروه نیست. در واقع این گفتگوها در راستای کنترل پیامدهای امنیتی افغانستان برای منطقه، هدایت این کشور به مسیر توسعه سیاسی و منافع مشترک است.
در بیانیه نشست قازان بر لزوم تشکیل دولت فراگیر در افغانستان با مشارکت همه گروه های قومی-سیاسی کشور تاکید و تصریح شده که انتصاب برخی از نمایندگان منفرد از اقوام مختلف افغانستان در اداره کابل به معنای تکثر سیاسی نیست. بر این اساس، از حکومت سرپرستی در افغانستان خواسته شده است با نمایندگان گروه‌های سیاسی-قومی گفت‌وگوی عملی و نتیجه‌محور را با هدف تکمیل روند حل و فصل صلح‌آمیز و ایجاد یک توافق متوازن، گسترده‌تر، فراگیر، پاسخگو و مسئولانه برقرار کند.
ایران نیز برای تسریع روند تامین اهداف سیاسی و امنیتی افغانستان پیشنهاد ایجاد یک گروه تماس منطقه ای برای گفتگو در مورد موضوعات و منافع مشترک داده است که در بیانیه نهایی نشست قازان درج شد. درباره فرمول گروه پیشنهادی ایران هنوز جزییاتی منتشر نشده است. اما به باور کارشناسان، احتمالا اجلاس همسایگان افغانستان با حضور ایران، پاکستان، روسیه و چین، می تواند هسته اصلی گروه تماس را تشکیل دهد. پیش از این نیز وزرای خارجه کشورهای همسایه افغانستان چهار دور نشست در اسلام‌آباد پاکستان، تهران، تون شی (چین) و سمرقند برگزار کرده اند. قرار است پنجمین دور نشست در عشق آباد برگزار شود. ایران یکی از طرف های فعال و ویژه نشست‌های همسایگان افغانستان است.
از نگاه ناظران بین المللی، هر چند طالبان به شدت مخالف طرح بحث وجود گروه های تروریستی در افغانستان است، اما در بیانیه فرمت مسکو، ضمن تشکر از برخی اقدامات انجام شده، از وضعیت امنیتی در افغانستان به دلیل تشدید فعالیت گروه های تروریستی و در درجه اول داعش ابراز نگرانی و بر اینکه مقابله با تروریسم از تعهدات طالبان است، تاکید شده است. از کابل خواسته شده اقدامات مؤثری برای انهدام، از بین بردن و جلوگیری از استقرار انواع گروه های تروریستی در افغانستان به عمل آورده و مانع تبدیل افغانستان به کانون تروریسم و بی ثباتی و سرایت آن به کشورهای منطقه شود.
در حالی که اخیرا بحث افزایش شمار مهاجران افغانستانی در ایران، در شبکه های اجتماعی مطرح و مورد توجه واقع شده، در نشست قازان بهبود شرایط زندگی در افغانستان و جلوگیری از سرازیری پناهجویان به کشورهای منطقه، مورد بحث قرار گرفت. از مقامات فعلی افغانستان خواسته شد تا شرایط لازم را برای بهبود رفاه مردم افغانستان از طریق احترام به حقوق و آزادی های اساسی، از جمله حقوق برابر برای کار، تحصیل و عدالت، بدون تمایز از نظر جنسیت، قومیت و مذهب فراهم کند.
از زمان تسلط طالبان بر کابل، آموزش در افغانستان عمدتا متمرکز یا منحصر به مدارس مذهبی و جهادی شده است که کارشناسان نسبت به پیامدهای محلی و منطقه ای آن ابراز نگرانی می کنند. در گفتگوهای قازان درباره محدودیت های موجود برای اشتغال زنان و تحصیل دختران ابراز نگرانی شد و علاوه بر آن از حکومت سرپرستی در افغانستان خواسته شد که آموزش در مدارس مطابق با استانداردهای بین المللی را اعمال کند.
از زمان فروپاشی دولت افغانستان، موضوع این کشور در دو سطح منطقه ای و بین المللی مورد توجه جهانی قرار دارد. آخرین نشست بین المللی با ابتکار دبیرکل سازمان ملل متحد با هدف هماهنگ ساختن اقدامات بین المللی و منطقه ای در مسیر حل و فصل مسائل افغانستان، ماه می ۲۰۲۳ با حضور نمایندگان ویژه در دوحه برگزار شد.
در بیانیه قازان با اشاره به اقدامات ۲۰ ساله ائتلاف غربی به رهبری ایالات متحده و نقش این ائتلاف در بحران کنونی افغانستان، از این ائتلاف خواسته شده مسئولیت خود را در قبال بازسازی افغانستان پس از جنگ، آزادسازی دارایی های ملی این کشور و لغو تحریم های یکجانبه انجام دهد.
بر اساس بیانیه قازان، می توان گفت عمده ترین رویکرد مثبت نشست قازان نسبت به طالبان، بحث حمایت از آزادسازی منابع افغانستان و لزوم تقویت همکاری های اقتصادی است که با هدف بهبود شرایط افغانستان و ادغام این کشور در پروژه های اقتصادی منطقه ای است.
فرمت مسکو در مورد افغانستان در سال ۲۰۱۷ برای تسهیل تلاش‌ها برای پیشبرد روند آشتی ملی در افغانستان ایجاد شد. نشست قبلی آن در نوامبر ۲۰۲۲ در مسکو برگزار شد. در نشست قازان نمایندگانی از عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی و ترکیه به عنوان مهمان حضور داشتند.
