ایران امروز ۱ آبان (۲۳ اکتبر) میزبان نشست وزرای خارجه روسیه، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان است. نشستی که از آن به عنوان فرمت «۳+۳» یاد می شود، هر چند گرجستان در نشست تهران حضور ندارد.
فرمت «۳+۳» با ترکیب سه کشور در قفقاز جنوبی (جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) و سه همسایه قفقازی موثر (ایران، روسیه و ترکیه)، یک ابتکار منطقه ای برای قفقاز جنوبی محسوب می شود که اگر ساز و کار اجرایی بیابد گامی مهم در راستای حل مشکلات منطقه و رونق اقتصادی قفقاز جنوبی خواهد بود.
نشست تهران دومین نشست در چارچوب فرمت «۳+۳» است. نشست اول در سطح معاونان وزرای خارجه سال گذشته در مسکو برگزار شد که در آن نشست نیز گرجستان حضور نیافت.
از نگاه بسیاری از کارشناسان فعال ساختن فرمت «۳+۳» می تواند منجر به سیستم امنیت دسته جمعی در قفقاز جنوبی شده و پتانسیل اقتصادی منطقه را بالفعل سازد.
به باور کارشناسان، ترتیبات امنیتی قفقاز جنوبی از دو ستون اصلی ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک برخوردار است. به لحاظ ژئوپلیتیک، بحران قره باغ و به لحاظ ژئواکونومیک، رقابت درباره کریدورهای ترانزیت و انرژی از بیشترین اهمیت برخوردار هستند. از این منظر با حل و فصل بحران قره باغ، امکان ارائه ابتکار عمل درباره منفعت دسته جمعی از پتانسیل اقتصادی منطقه وجود خواهد داشت.
هر چند با پذیرش حاکمیت جمهوری آذربایجان بر منطقه قره باغ از سوی ارمنستان و بازیگران منطقه ای و بین المللی، موضوع قره باغ حل شده محسوب می شود، اما همچنان عواملی در منطقه وجود دارند که منجر به بی اعتمادی، واگرایی و تنش احتمالی در موضوع قره باغ می شوند.
ریشه های قومیتی و تاریخی مناقشه قره باغ و دخالت بازیگران فرامنطقه ای در رقابت برای سهم خواهی از ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی را باید عواملی دانست که همچنان تنش زا هستند. بدین ترتیب رقابت ها و نگرانی امنیتی دائمی منطقه ای نیز مزید بر علت هستند که عوامل بحران زا نقش فعال ایفا کنند.
در وضعیت کنونی منطقه، تقریبا تقابـل منـافع میـان همه بازیگران مشهود است. منازعه تاریخی جمهوری آذربایجان و ارمنستان، تعارض روسیه و گرجستان، منازعه تاریخی ترکیه و ارمنستان، رقابت روسیه و ترکیه، ادراک تهدید میان جمهوری آذربایجان و ایران، و رقابت میان ایران و ترکیه الگوهای دوستی و دشمنی منطقه را متاثر ساخته اند.
افزون بر این، بررسی مجموعه الگوهای رفتاری سه جمهوری قفقاز جنوبی و همسایگان نشان می دهد در سطح درون منطقه ای، شالوده الگوهای همکاری و رقابت در منطقه را مسائل قومی و جدایی طلبی شکل داده اند.
در همین راستا کشورهای طرف منازعه برای دستیابی به منابع سیاست خارجی بیشتر، ترجیح داده اند شریک های فرامنطقه ای را جایگزین تعاملات درون منطقه ای کنند. بنابراین پویش های امنیتی و سیاسی منطقه قفقاز به شکل فزاینده ای غیر بومی شده و ابعاد فرامنطقه ای پیدا کرده است. چنانچه در بحران اخیر قره باغ ایالات متحده آمریکا و فرانسه فضای نقش آفرینی زیادی یافتند.
اما فعال ساختن فرمت «۳+۳» پایه گذار ترتیبات سیاسی و امنیتی منطقه ای خواهد بود که به غیرنظامی و غیر امنیتی ساختن منطقه منجر می شود و می تواند به تحقق برنامه های اقتصادی و توسعه کشورهای منطقه کمک کند.
به نظر می رسد برگزاری نشست تهران در سطح وزرای خارجه از وجود دغدغه مشترک در زمینه لزوم تعریف منافع مشترک حکایت دارد. چنانچه نشست تهران بتواند از این فرصت برای شکل دادن به ترتیب نهادی برای تداوم کار فرمت «۳+۳» بهره ببرد، یک جهش بزرگ در همگرایی سیاسی و امنیتی منطقه رخ خواهد داد.
جمهوری آذربایجان تلاش دارد سیاستی چند وجهی، متوازن و منافع محور را پیگیری کند که نیازهای ملی و قدرت های پیرامون را برآورده سازد. این الگو می تواند الگوی راهبردی ارمنستان برای تحکیم موقعیت خود در قفقاز جنوبی نیز باشد.
پیشتر روسیه، جمهوری آذربایجان را رقیب خود در بازار انرژی اروپا می دید. اما ظاهرا مسکو و باکو به فرمولی برای همکاری رسیده اند، به نحوی که حتی بحران اوکراین و افزایش صادرات جمهوری آذربایجان به اروپا عامل تنش در روابط مسکو و باکو نشده است.
روسیه تلاش می کند حوزه های رقابت با ترکیه را به حوزه های همکاری و منافع مشترک تبدیل کند. پیشنهاد روسیه به ترکیه درباره تبدیل این کشور به هاب انرژی در چارچوب همین برنامه مطرح شد.
مهمترین چالش منطقه ای اکنون رقابت میان ایران و ترکیه است. ایران نسبت به برنامه های ترکیه در ابعاد ژئوپلیتیک و ژئوکالچر دغدغه های امنیتی دارد. اولین حوزه تقابل ایران و ترکیه به اهداف راهبـردی دو کشور مربوط می شود. طبق اسـناد فرادسـتی توسعه ایران و ترکیه، هر دو کشور تلاش دارند قدرت اول منطقه ای باشند. رقابت جهت کسب موقعیت برتر ترانزیـتی از جمله حوزه های رقابت دو کشور است.
اما موضوع چالش برانگیز و تهدیدزا برای ایران این است که برنامه آنکارا بـرای گسـترش، فعـال سـازی و بهـره بـرداری از عمـق استراتژیک ترکیه در قفقاز مبتنی بر تحریک احساسات و خطوط گسل قومی در منطقه است که به تحریک دغدغه امنیتی ایران دامن می زند.
پیوند سنتی ترکیه با غرب نیز چهره ای نیابتی برای آنکارا از ناحیـه غـرب از جنبـه هـای سیاسـی و امنیتـی ایجاد می کند که همواره با نگرانی ایران مواجه بوده اسـت. این در حالی است که روسیه دغدغه های خود نسبت به قرابت ها و تعهدات ترکیـه در قبال غرب و آمریکا را چندان بروز نمی دهد.
با این همه، با توجه به شرایط امروز منطقه و جهان، موضـوعاتی در حـال شـکل گیـری اسـت که امکان همسویی منافع اعضای فرمت ۳+۳ در قبال مسائل قفقاز جنوبی را فـراهم تـر می کند. اسـتراتژی مبتنـی بـر ثبـات امنیتی در قفقـاز جنوبی و شکوفایی اقتصادی منطقه می تواند هدف مشترک اعضای فرمت باشد. در چنین شرایطی به نظر می رسد حتی عدم حضور گرجستان در نشست تهران و یا نشست های آینده نیز نتواند خللی در این روند ایجاد کند.
ایران با استفاده از تجربه سه دهه گذشته می تواند نقش فعالی در تکامل فرمت ۳+۳ داشته باشد. یک الگوی موفق منطقه‌ای، مستلزم روابط همکاری جویانه با همه کشورهای منطقه است. ایران در بحران اخیر این الگوی راهبردی را در قبال جمهوری آذربایجان و ارمنستان اتخاذ کرد. این الگو می تواند شامل روسیه و گرجستان نیز شود. رابطه ایران و ترکیه نیز می تواند به بازی برد-برد تبدیل شود.
علاوه بر تداوم تلاش برای ترتیب منطقه ای، ایران می تواند از ارائه طرح های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دوجانبه (ایران با جمهوری آذربایجان، ایران با ترکیه)، سه جانبه (ایران با ترکیه و جمهوری آذربایجان، ایران با روسیه و ترکیه) و چهارجانبه (ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکیه) برای بهره برداری از فرصت های ژئواکونومی منطقه بهره ببرد.
به طور کلی بهره گیری از مهارت‌های دیپلماتیک برای حل و فصل مسائل ایران در قفقاز ضروری است و البته باید اذعان داشت برگزاری نشست امروز در تهران حاصل مهارتی دیپلماتیک بوده است.
