نقش روسیه طی ۴ سال گذشته در مناقشه قره باغ به تدریج در حال کمرنگ شدن است و مسکو نگران است که به دنبال توافقات باکو و ایروان از نفوذش در قفقاز جنوبی کاسته شود.
نویسنده: علی حیدری
بعد از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ که منجر به پیروزی جمهوری آذربایجان شد، دو موضوع مهم در قفقاز جنوبی وجود داشت که باید تعیین تکلیف می شد؛ مسئله حقوقی-سیاسی قره باغ و مسیر مواصلاتی نخجوان به خاک آذربایجان.
عملیات یک روزه ارتش آذربایجان در قره باغ در سال ۲۰۲۳ که منجر به فروپاشی رژیم سیاسی خودخوانده ارامنه ساکن این منطقه شده و حاکمیت آذربایجان بر خاک این منطقه را تثبیت کرد، باعث شد تا یکی از مهمترین موضوعات سه دهه اخیر قفقاز جنوبی حل و فصل شود.
این عملیات همچنین باعث شد تا حدود ۱۲۰ هزار سکنه این منطقه به ارمنستان رفته و در شهرهای مختلف این کشور اقامت گزینند که در آینده البته تبدیل به معضلی برای باکو خواهند شد زیرا از نظر حقوقی، آنها ساکنان قره باغ هستند و احتمالاً در آینده پرونده حقوق بشری علیه آذربایجان را در محافل بین المللی خواهند گشود.
باکو پس از عبور از این مرحله وارد مرحله اتصال خطوط مواصلاتی به دلخواه خود شد که عبارت بود از گرفتن کریدور از ارمنستان در استان سیونیک برای اتصال بین دو خاک و نیز راه اندازی کریدور بین المللی ترانزیت کالا و انتقال انرژی از شرق به غرب و بالعکس.
نقطه آغازین اختلاف بین ارمنستان و آذربایجان همین موضوع است؛ تفسیر بند ۹ توافقنامه سه جانبه مسکو در نوامبر سال ۲۰۲۰.
در این توافقنامه ذکر شده که ارمنستان تضمین کننده خطوط مواصلاتی بین نخجوان و آذربایجان است که باکو از آن به کریدور تفسیر کرده و خواهان به دست گرفتن حاکمیت این جاده است.
ارمنستان نیز طی ۴ سال گذشته زیر بار این موضوع نرفته است.
با گذشت زمان و در ماههای اخیر گفته شده که آذربایجان با ناامیدی از هدف خود، به جاده و خطوط ریلی تحت حاکمیت ارمنستان رضایت داده، اما این بار ایروان خواسته ای خارج از توافقنامه دارد که عبارتست از راه اندازی خطوط مواصلاتی بدون حضور ناظران روسی؛ زیرا در بند ۹ توافقنامه ذکر شده که راهگذر با نظارت نیروهای امنیتی روسیه FSB راه اندازی می شود.
ایروان پیشنهاد داده که در صورت نیاز، شرکت بین المللی (احتمالا اروپایی) برای این کار راه اندازی شود.
همین موضوع خشم روسیه را بر انگیخته و مسکو را وادار کرد که بعد از ۴ سال به صراحت اعلام کند که ارمنستان در مسیر ایجاد کریدور سنگ اندازی می کند.
مسکو این اقدام ایروان را در مسیر ۶ ساله گام به گام پاشینیان برای دور کردن ارمنستان از خود تلقی و تفسیر می کند.
بعد از اعلام عدم تمدید قرارداد پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان، احتمال خروج ایروان از پیمان امنیت جمعی، توافقات نظامی با فرانسه و آمریکا و اقدامات فرهنگی ضد روسی در ارمنستان، روسیه دریافته که دولت پاشینیان به دنبال خروج از دایره کنترل روسیه است و این خروج با درگیر شدن بیشتر مسکو در جنگ اوکراین در حال تشدید است.
آخرین گام ایروان در این مسیر، گفتگوی دو جانبه با آذربایجان برای صلح و عادیسازی روابط است که مراحل پایانی خود را سپری می کند و اگر به نتیجه برسد نقش زیادی در کمرنگ شدن حضور روسیه در قفقاز جنوبی خواهد داشت.
بر همین اساس است که وزیر خارجه روسیه به صورت آشکار، سیاست ارمنستان درباره کریدور را مورد حمله قرار داده و از سوی دیگر پوتین چندین بار از آمادگی روسیه برای میانجیگری بین ارمنستان و آذربایجان طی هفته های اخیر خبر داد که این موضوع با پاسخ منفی ایروان روبرو شد.
ارمنستان به دنبال خروج از بن بست ژئوپلتیک ۳ دهه ای خود بین آذربایجان و ترکیه است که پاشینیان با چشم پوشی از تصرف قره باغ توسط آذربایجان، گام بزرگی در این مسیر برداشت.
آذربایجان نیز با عقب نشینی از ادعای اولیه خود برای گرفتن کریدور، یک گام مثبت برداشته تا بتواند هر چه سریعتر پرونده این بحران ۳ دهه ای را ببندد.
آذربایجان همچنین پذیرفته که موضوع خط ارتباطی از مذاکرات کنار گذاشته شود تا توافق اولیه برای عادیسازی روابط حاصل شود و بعد به سراغ آن بروند.
آخرین مانع درخصوص عادیسازی روابط را باید اشاره قانون اساسی ارمنستان به بخش هایی از خاک آذربایجان به عنوان خاک این کشور خواند که باکو بارها عنوان کرده این بخش قانون اساسی ارمنستان باید اصلاح شود.
ایروان نیز اعلام کرده که اصلاحات قانون اساسی را در سال ۲۰۲۷ کلید خواهد زد.
اگر این روند به شکل کنونی ادامه پیدا کند احتمالاً شاهد توافقات اولیه در سال آینده و برداشتن گام اساسی عادیسازی در سال ۲۰۲۷ بین طرفین باشیم.
این عادیسازی روابط نه از طریق ایجاد کریدور زنگه زور که خواسته باکو و آنکارا بود بلکه از طریق ایجاد راهگذر یا جاده سیونیک محقق می شود؛ موضوعی که الهام علی اف و رجب طیب اردوغان در ماههای اخیر به آن پی برده اند و در حال تطبیق وضعیت خود با شرایط جدید هستند.
بخصوص با جدیتی که از ایران در خصوص ایجاد کریدور و تغییرات مرزی احتمالی شاهدش بودند.
همه اینها در حالی در جریان است که نقش روسیه طی ۴ سال گذشته در این مناقشه به تدریج در حال کمرنگ شدن است و مسکو نگران است که به دنبال این توافقات از نفوذش در قفقاز جنوبی کاسته شود؛ نگرانی که باعث گلایه شدید و علنی وزیر خارجه روسیه از ارمنستان شد اما نتایج چندانی به همراه نداشت.
دیدگاه های بیان شده در این یادداشت متعلق به نویسنده بوده و الزاما منعکس کننده دیدگاه و مواضع ایران نوانس نیست.
