برگزاری نشست وزرای امور خارجه ایران، روسیه، ارمنستان، ترکیه و آذربایجان صبح روز جمعه ۲۷ مهر در استانبول، گامی مهم در راستای تلاش‌های جاری برای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در قفقاز جنوبی از طریق فرمت ۳+۳ محسوب می‌شود. این گردهمایی، پس از نشست پیشین در تهران، بر تعهد جمعی این کشورها برای رسیدگی به مسائل مبرم منطقه‌ای، افزایش همکاری‌های ترانزیتی و ایجاد پایه‌هایی برای گفتگوهای پایدار تأکید می‌کند.
نگاهی به نشست تهران
نشست تهران که در اکتبر ۲۰۲۳ برگزار شد، نقطه عطفی در برقراری این گفتگوها و پویایی‌های منطقه‌ای بود. با وجود غیبت گرجستان، کشورهای شرکت‌کننده در گفتگوهای اساسی با هدف کاهش تنش‌ها و ارتقای ثبات مشارکت کردند. مشارکت فعال ایران، علاقه راهبردی تهران به قفقاز را برجسته و بر تمایل آن برای ایفای نقشی سازنده در امور منطقه‌ای تأکید کرد.
ایران با بهره‌گیری از پیوندهای تاریخی و جغرافیایی خود با قفقاز، به طور فزاینده‌ای در حمایت از راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز برای مناقشات و تقویت همکاری‌های اقتصادی پیشگام بوده است. نشست تهران به ایران این امکان را داد تا دیدگاه خود را برای منطقه تبیین کند و بر اهمیت حاکمیت، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی تأکید کند.
دستور کار نشست استانبول
انتظار می‌رود نشست استانبول بر پایه دستور کار بنا شده در تهران به بررسی موضوعات بپردازد. یکی از موضوعات اصلی که انتظار می‌رود بر بحث‌ها حاکم باشد، همکاری‌های ترانزیتی، به ویژه پس از مواضع اخیر در مورد کریدور جنجالی زنگزور است. این کریدور که آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به نخجوان، متصل می‌کند، نقطه‌ی کانونی اختلافات منطقه‌ای بوده است.
تهران از هرگونه مسیر ترانزیتی که به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورهای درگیر احترام بگذارد، حمایت می‌کند. ایران با هرگونه ترتیباتی که می‌تواند مرزهای بین‌المللی را تغییر دهد یا ثبات منطقه‌ای را تضعیف کند، مخالف است.
همچنین انتظار می‌رود وزرای امور خارجه به موضوعات گسترده‌تری نظیر همکاری‌های امنیتی، مشارکت‌های اقتصادی و تبادلات فرهنگی نیز بپردازند. هدف ایجاد فضایی مشارکتی است که در آن منافع مشترک بر اختلافات سنتی غلبه کند.
تشدید تنش در خاورمیانه
وزرای امور خارجه پنج کشور در حالی در استانبول گرد هم می‌آیند که جنگ غزه بیش از یک سال به طول انجامیده است. نشست قبلی آنها کمی پس از آغاز این جنگ برگزار شد. تجاوزات اسرائیل تنش‌های منطقه‌ای را افزایش داده و حملات شدیدتر به لبنان و ترورهای هدفمند رهبران حزب‌الله و فلسطین، منطقه را به آستانه یک جنگ تمام‌عیار کشانده است. این اقدامات همچنین واکنشی از سوی ایران را برانگیخته و خطر یک درگیری گسترده‌تر را به طور قابل توجهی افزایش داده است. انتظار می‌رود در نشست آتی وزرای امور خارجه ۳+۳ به این مسائل پرداخته شده و اقداماتی برای توقف حملات اسرائیل به مردم فلسطین و لبنان بررسی شود.
فرمت ۳+۳: بستری برای گفتگو
فرمت ۳+۳ که شامل سه کشور قفقاز جنوبی (ارمنستان، آذربایجان، گرجستان) و سه همسایه بزرگتر آنها (ایران، روسیه، ترکیه) است، چارچوبی منحصر به فرد برای گفتگوی منطقه‌ای ارائه می‌دهد. با وجود بی‌میلی فعلی گرجستان برای شرکت در این فرمت، که احتمالاً به دلیل اتحادهای استراتژیک و ملاحظات داخلی این کشور است، این فرمت پتانسیل قابل توجهی برای همکاری‌های جامع منطقه‌ای دارد. گفتگوهای منطقه‌ای برای رسیدن به راه‌حل‌های مشترک، گفتگوی کشورهای منطقه برای حل مشکلات منطقه، راه حل‌های منطقه برای منطقه بدون دخالت خارجی از جمله اهداف فرمت ۳+۳ است.
این بستر، کانال‌های ارتباطی مستقیم میان ملت‌هایی با تاریخ درهم‌تنیده و چالش‌های مشترک را فراهم می‌کند. فرمت ۳+۳ با گرد هم آوردن کشورهایی با دیدگاه‌های متفاوت، مذاکره در مورد اختلافات از طریق دیپلماسی به جای درگیری را تشویق می‌کند. این فرمت مسیری را برای رسیدگی مشترک به مسائل حیاتی مانند امنیت مرزها، تسهیل تجارت و توسعه زیرساخت‌ها فراهم می‌آورد.
نقش ایران و همکاری منطقه‌ای
مشارکت ایران با توجه به موقعیت و نفوذ استراتژیک آن بسیار مهم است. ایران با حمایت از راه‌حل‌هایی که درون منطقه‌ای باشند، خود را به عنوان میانجیگری قادر به ایجاد تعادل در منافع مطرح می‌کند.
پتانسیل افزایش همکاری‌های ترانزیتی بسیار زیاد است. با توسعه پیوندهای حمل‌ونقل که اروپا و آسیا را از طریق قفقاز جنوبی به هم متصل می‌کند، این منطقه می‌تواند به قطبی برای تجارت بین‌المللی تبدیل شود. چنین پیشرفت‌هایی نه تنها اقتصاد کشورهای درگیر را تقویت می‌کند، بلکه با درهم‌تنیدن منافع اقتصادی آنها به ثبات منطقه‌ای نیز کمک می‌کند.
نگاهی به آینده
نشست استانبول فرصتی برای تثبیت پیشرفت‌های حاصل شده و رسیدگی به مسائل حل نشده است. موفقیت به تمایل کشورهای شرکت‌کننده برای سازش و اولویت دادن به منافع جمعی بر منافع یکجانبه بستگی دارد. غیبت گرجستان همچنان یک چالش است. با این حال، تلاش‌های دیپلماتیک مستمر ممکن است در نهایت مشارکت این کشور را ترغیب کرده و فرمت ۳+۳ را واقعاً جامع سازد.
کشورهای درگیر با تمرکز بر راه‌حل‌های مشارکتی و احترام به حاکمیت هر ملت، می‌توانند راه را برای صلح و رفاه پایدار در منطقه هموار کنند. فرمت ۳+۳ با رویکرد فراگیر خود، این پتانسیل را دارد که تنش‌های تاریخی را به مشارکت‌های سازنده تبدیل کرده و نه تنها به نفع قفقاز جنوبی، بلکه به نفع جامعه بین‌المللی باشد.
