همه چیز در قفقاز جنوبی ناپایدار به نظر می‌رسد. تحرکات نظامی ارمنستان و جمهوری آذربایجان نسبت به یک سال گذشته نگران کننده تر شده است. ارمنستان با ادعای آمادگی برای شرکت در ماموریت های بین المللی حفظ صلح، مانورهای نظامی مشترک با ایالات متحده آمریکا تحت عنوان «شریک عقاب ۲۰۲۳» برگزار می‌کند. تحرکات تنش‌زای ارتش جمهوری آذربایجان نیز در مرزهای مشترک با ارمنستان، منطقه قره باغ و ایران افزایش یافته است.
در همین حال منازعه لفظی و کم سابقه ای نیز میان مقامات ارمنستان و روسیه شکل گرفته است. نیکول پاشینیان در گفتگویی با یک روزنامه ایتالیایی روسیه را متهم به انفعال در برابر جمهوری آذربایجان و عدم وفاداری به تضمین های امنیتی در قبال ارمنستان کرده است. نخست وزیر ارمنستان در این گفتگو سیاست اتکا به روسیه برای تضمین امنیت کشورش را «اشتباه استراتژیک» توصیف کرده است. اظهارات مشابهی نیز از سوی سایر مقامات ارمنستان بیان می‌شود.
وزارت خارجه روسیه نیز ضمن احضار سفیر ارمنستان در مسکو و اعلام مراتب اعتراض درباره سخنان مقامات ایروان، نسبت به انجام مانورهای مشترک ارمنستان با نیروهای آمریکایی هشدار داده است. مسکو تاکید کرده است روسیه اوضاع را زیر نظر دارد. بر اساس توافق آتش بس سال ۲۰۲۰ که به میانجیگری روسیه میان ایروان و باکو منعقد شد، سه تا ۶ هزار نیروی حافظ صلح روسی برای تضمین امنیت در منطقه قره باغ حضور دارند اما در یک سال اخیر این آتش بس بارها بین طرف‌های آذری و ارمنی نقض شده است.
آتش باری جسته و گریخته میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان ادامه دارد و منابع خبری در ارمنستان خبر از آرایش نظامی ارتش جمهوری آذربایجان گزارش می‌دهند. این در حالی است که تحلیلگران معتقدند جمهوری آذربایجان بیش از یک سال است که با نقش آفرینی ترکیه و اسرائیل و اهداف ژئوپلتیک کلان، مترصد حمله به سیونیک است و باکو در اولین فرصت ممکن آتش جنگ را روشن خواهد ساخت.
تحولات تنش آمیز در قفقاز در محافل ایرانی نیز بازتاب زیادی داشته و پرسش‌هایی درباره سیاست احتمالی ایران در قبال ارمنستان و جمهوری آذربایجان ایجاد کرده است. پرسش در اینباره که مانورهای مشترک نظامی ارمنستان و آمریکا و ارتقای روابط سیاسی ایروان با غرب چه تاثیری می تواند بر روابط منطقه‌ای ایران و ارمنستان داشته باشد، روابطی که همواره تصویری راهبردی دارد؟ ایران در برابر حمله نظامی احتمالی جمهوری آذربایجان به مناطق مورد مناقشه با ارمنستان، چه سیاسی اتخاذ خواهد کرد؟
انگیزه‌های ایروان از منازعه لفظی با روسیه
ارمنستان از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، به موازات رابطه راهبردی با روسیه، روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی با آمریکا و اروپا را بنا گذاشت. این کشور از سال ۱۳۷۳/۱۹۹۴ عضو برنامه مشارکت برای صلح (PfP) پیمان آتلانتیک شمالی ناتو است. لابی ارامنه در نهادهای آمریکایی و اروپایی حضور فعالی دارند و برنامه‌های توسعه اقتصادی ارمنستان متکی به حمایت‌های غربی است. اتحادیه اروپا بزرگترین همکار توسعه برای ارمنستان محسوب می‌شود.
اما پروژه‌های غرب گرایانه در جامعه ارمنستان به دلیل وابستگی سنتی ملی-دولتی به روسیه و همچنین جبر جغرافیا و جمعیت کوچکتر به مانند جوامع اوکراین و گرجستان طرفدار قابل توجهی ندارد. رابطه ارمنستان با روسیه گسستنی نیست. بدون حمایت روسیه انزوای جغرافیایی ارمنستان، این کشور را در برابر هر نوع تنش آفرینی با همسایگان قدرتمند خود و جنگ احتمالی تنها و بی دفاع می‌سازد.
همزمان با سالگرد حمله جمهوری آذربایجان به مناطق تحت تصرف ارمنستان در قره باغ، ایروان نگران حمله مجدد است. این در حالی است که سیاست موازنه گرایانه ایران و روسیه میان ایروان و باکو؛ ارمنستان را به افزایش موازنه تهدید با جمهوری آذربایجان از طریق غرب ترغیب کرده است. با این حال ایروان از مانورهای غربگرایانه و منازعات لفظی با مسکو، بیش از آنکه به دنبال تنش آفرینی با مسکو باشد، به دنبال جلب حمایت بیشتر از سوی روسیه است. در واقع تحرکات غربگرایانه اخیر ارمنستان را باید در راستای لزوم سیاست خارجی و دیپلماسی فعال دفاعی ایروان در برابر جمهوری آذربایجان نیز تحلیل کرد.
جورچین غرب در قفقاز
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آمریکا و اروپا برای افزایش نفوذ و گسترش ناتو به منطقه قفقاز جنوبی تلاش مشهود زیادی کردند اما واکنش نظامی روسیه در سال ۲۰۰۸ به گرجستان و الحاق غیررسمی آبخازیا و اوستیای جنوبی به روسیه، تغییر راهبردی محسوسی در سیاست قفقازی واشنگتن و بروکسل ایجاد کرد. بررسی سیاست غرب در قفقاز جنوبی نشان می‌دهد آمریکا و اروپا با استفاده از ابزارهای مختلف سیاسی و اقتصادی به تلاش برای افزایش نفوذ در منطقه ادامه می‌دهند اما نسبت به محدودیت‌های راهبردی در قفقاز جنوبی نیز واقف هستند. در واقع مانورهای فعال آمریکا و اروپا در قفقاز جنوبی را باید به عنوان بازی تاکتیکی تحت تاثیر جنگ اوکراین و پیامدهای ضمنی آن ارزیابی کرد.
شاید به نظر برسد یکی از اهداف غرب بی ثبات سازی قفقاز جنوبی به ضرر روسیه و انتقال ناامنی به مرزهای این کشور است. اما شرایط در قفقاز جنوبی پیچیده‌تر از این محاسبه ساده است. رقابت های میان قدرت ها و تقابل ژئواستراتژی ها، بازی قدرت‌ها در مناطق گوناگون از جمله قفقاز جنوبی را نیز به بازی شطرنجی تبدیل کرده است.
برخی تحلیلگران غربی معتقدند ارمنستان از ویژگی‌های یک متحد ارگانیک برای غرب برخوردار است. اما سیاست‌های واشنگتن و بروکسل در قفقاز جنوبی نیز نشان می‌دهد آنها تصمیم به انتخاب یک متحد خاص در منطقه ندارند و از روابط متوازن با همه طرف ها استفاده می‌کنند. تا همواره امکان استفاده از همه مهره ها را داشته باشند.
در واقع آمریکا و اروپا نیز نشان داده‌اند علاقمند به حفظ قدرت بازی در قفقاز جنوبی هستند اما در مقطع فعلی این به معنای تلاش آنها برای جنگ آفرینی در منطقه نیست. البته باید میان منافع تاکتیکی کوتاه مدت و هم برنامه‌های بلند مدت راهبردی غرب در قفقاز تفکیک قائل شد.
قفقازجنوبی اکنون یکی از راه‌های تامین منابع انرژی اروپا است و سال گذشته نیز یکی از منابع اصلی تامین انرژی اروپا این منطقه بود. در این مدت صادرات انرژی از قفقاز به اروپا افزایش دوبرابری داشت. بر همین اساس به دنبال ادامه بحران اوکراین و تشدید تنش گازی دوباره بین روسیه و اروپا در آستانه فصل سرد، به نظر می‌رسد بی ثباتی و تنش‌ها در منطقه قفقاز جنوبی به نفع غرب نیست.
انتخاب تهران: ایروان یا باکو؟
هر نوع بی‌ثباتی و جنگ در قفقاز جنوبی، ژئوپلیتیک ایران و منافع راهبردی و حیاتی ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وزیر خارجه ایران در دیدار با وزیر خارجه ترکیه نیز هشدار داد تهران سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته شدن مرز ایران و ارمنستان و تغییر ژئوپلتیکی در قفقاز شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.
ایران همه تحولات در قفقاز جنوبی در ابعاد تاکتیکی و راهبردی را زیر نظر دارد. به نظر می‌رسد در شرایط جدید منافع تاکتیکی ایران در قفقاز جنوبی با منافع تاکتیکی غرب در برخی ابعاد و حوزه‌ها همپوشانی یافته است. اما این به معنای نادیده گرفتن اهداف راهبردی غرب در منطقه از سوی تهران نیست. در واقع همانگونه که جمهوری آذربایجان با قرار گرفتن در بازی اسرائیلی علیه ایران، برای روابط تهران و باکو هزینه ساز شد، اشتباهات غربگرایانه ارمنستان نیز می‌تواند منجر به تجدید نظر ایران در روابط تهران-ایروان شود.
سیاست ایران در قفقاز جنوبی روشن و شفاف است. ایران در این منطقه از سیاست حفظ وضع موجود و به تبع سیاست همسایگی، از رویکرد برقراری صلح میان دو همسایه شمالی پیروی می‌کند. بر این اساس نیز هم به باکو نسبت به هر نوع تحرک مناقشه برانگیز هشدار می‌دهد و هم همزمان با اعلام خبر رزمایش های ارمنستان و ایالات متحده آمریکا، از تشکیل کمیسیون مشترک نظامی ایران و جمهوری آذربایجان در باکو خبر می‌دهد. این کمیسیون با شرکت هیاتی از ستاد کل نیروهای مسلح ایران و با هدف تقویت همکاری.های نظامی و دفاعی دو کشور تشکیل شده است.
